VERELQ-ին տված հարցազրույցում հայտնի թյուրքագետ, ՀՀ ԳԱԱ ակադեմիկոս Ռուբեն Սաֆրաստյանը կիսվել է իր փորձագիտական կարծիքով հայ-թուրքական հարաբերությունների ներկա վիճակի վերաբերյալ: Նա վերլուծել է Հայաստանի վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանի և Թուրքիայի նախագահ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանի միջև սեպտեմբերի 24-ին ՄԱԿ-ի Գլխավոր ասամբլեայի շրջանակներում կայացած հանդիպումը, բացահայտել թուրքական դիվանագիտության նրբությունները և անդրադարձել Թուրքիայի, Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև բարդ դինամիկային: Սաֆրաստյանը խոսել է նաև տարածաշրջանում Ռուսաստանի ռազմավարական շահերի և բանակցային գործընթացի վրա դրանց ազդեցության մասին:
թյուրքագետ, ՀՀ ԳԱԱ ակադեմիկոս Ռուբեն Սաֆրաստյան
Պարոն Սաֆրաստյան, կիսվեք մեզ հետ ՄԱԿ-ի Գլխավոր ասամբլեայի շրջանակներում Հայաստանի վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանի և Թուրքիայի նախագահ Ռեջեփ Թայիփ Էրդողանի հանդիպման արդյունքների վերաբերյալ ձեր ընդհանուր տպավորություններով:
Անկեղծ ասած, ես այս հանդիպումից որևէ հատուկ արդյունք չեմ սպասում: Մասնավորապես, ինձ թվում է, որ այս հանդիպման արդյունքում որևէ բեկումնային որոշում չի ընդունվի: Կարծում եմ, այս հանդիպումը կարելի է բնութագրել որպես Հայաստանի և Թուրքիայի միջև հարաբերությունների կարգավորման բանակցային գործընթացի շարունակություն: Այնպես որ, ես այս հանդիպման մեջ ոչ մի գերբնական կամ արտակարգ բան չեմ տեսնում, և ինչպես արդեն ասացի, որևէ հատուկ արդյունքի չեմ սպասում:
Տեսեք, հայկական կողմի մամուլի հաղորդագրության մեջ մի հատված ինձ հետաքրքրեց: Մի կողմից ասվում է, որ կողմերը արձանագրել են այս ամբողջ ժամանակահատվածում ձեռք բերված հիմնական արդյունքները, անդրադարձել են այն քայլերին, որոնք արվել են և որոնք դեռ չեն արվել, և արձանագրել են, որ կարգավորման գործընթացն ընթանում է առանց նախապայմանների: Բայց մյուս կողմից, վերջին պարբերությունում ասվում է, որ Փաշինյանը Էրդողանին տեղեկացրել է Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև հարաբերությունների կարգավորման գործընթացի ընթացիկ իրավիճակի մասին: Ստացվում է, որ ասելով, թե իբր այս գործընթացն ընթանում է առանց նախապայմանների, բայց իրականում այն խիստ կապված է կամ կցված է հայ-ադրբեջանական գործընթացին, այնպես չէ՞:
Միանգամայն ճիշտ է: Չնայած թուրքական կողմը հայտարարում է, որ պատրաստ է և բանակցություններ է վարում Հայաստանի հետ առանց նախապայմանների, իրականում այդ նախապայմանները դնում է հենց նախագահ Էրդողանը: Մասնավորապես, նա բազմիցս կապել է Հայաստանի հետ հարաբերությունների կարգավորումը երկու երկրների միջև խաղաղության պայմանագրի ստորագրման վերաբերյալ հայ-ադրբեջանական բանակցությունների արդյունքների հետ: Այնպես որ մենք պետք է հասկանանք, որ գործ ունենք թուրքական դիվանագիտության հետ, երբ ասվում է մեկ բան, իսկ իրականում տեղի է ունենում մեկ այլ բան:
Վերջին ժամանակներս Անկարայի և Բաքվի միջև նկատվում են որոշակի տարաձայնություններ երկրորդ արցախյան պատերազմի արդյունքների, Թուրքիայի մասնակցության կամ ներդրման վերաբերյալ: Թուրքիան մշտապես հիշեցնում է այդ մասին, իսկ վերջերս Ադրբեջանը կտրուկ հայտարարում է, որ դա միայն իրենց հաղթանակն է, ոչ թե Թուրքիայի, և որ այդ հաղթանակը նրանք ոչ ոքի հետ կիսել չեն պատրաստվում: Եվ միևնույն ժամանակ Ադրբեջանը որոշակի քայլեր է ձեռնարկում Ռուսաստանի հետ մերձեցման ուղղությամբ: Իրակա՞ն են արդյոք այս տեսակետների տարբերությունները, իրակա՞ն են արդյոք Անկարայի և Բաքվի միջև այս թյուրըմբռնումները, և արդյոք դա ստեղծո՞ւմ է տարածք Հայաստանի՝ Թուրքիայի հետ աշխատանքի համար:
Այն, որ Թուրքիայի հետ պետք է աշխատել, կարծում եմ, հասկանալի է առանց բացատրությունների: Պետք է աշխատել հարաբերությունների կարգավորման, դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատման, սահմանների բացման և այլնի ուղղությամբ: Իսկ այն, ինչ տեղի է ունենում թուրք-ադրբեջանական հարաբերություններում, իհարկե, պետք է մոնիթորինգի ենթարկել, պետք է հետևել դրան, փորձել հասկանալ, թե ինչ է կատարվում:
Ինչ վերաբերում է Ադրբեջանին, ինձ թվում է, որ Ադրբեջանը վերջին ժամանակներս փորձում է ինչ-որ կերպ խաղալ Ռուսաստանի հետ: Օգտվում է նրանից, որ Ռուսաստանը շահագրգռված է, որպեսզի Ադրբեջանն իր տարածքը տրամադրի երկաթուղային ճանապարհի ծրագրի համար՝ Ռուսաստան - Ադրբեջան - Իրան - Պարսից ծոց, իսկ հետո արդեն ելք դեպի Հնդկական օվկիանոս՝ Հնդկաստան և Չինաստան: Սա Ռուսաստանի համար շատ կարևոր է, հատկապես հաշվի առնելով Արևմուտքի կողմից Ռուսաստանի շրջափակման գործոնը:
Մյուս կողմից, իհարկե, Ռուսաստանը շահագրգռված է Ադրբեջանն օգտագործել որպես իր գազը վաճառելու հնարավորություն: Դա նույնպես կարևոր է Ռուսաստանի համար: Ադրբեջանն օգտագործում է այս գործոնները՝ Ռուսաստանից որոշակի օգուտներ ստանալու համար, որոնք իրեն հնարավոր են թվում: Առայժմ չեմ կարող ճշգրիտ ասել, թե կոնկրետ ինչի է հասնում Ադրբեջանը՝ ուժեղացնելով իր կապերը Ռուսաստանի հետ, ձգտելով ավելի սերտ հարաբերություններ հաստատել, ինչը, բնականաբար, դուր չի գալիս Թուրքիային: Մյուս կողմից, ինչպես արդեն ասացի, կա տարբերություն տարածաշրջանում իրավիճակի ընկալման մեջ Բաքվի և Անկարայի միջև:
Անկարան տարածաշրջանում իրավիճակը դիտարկում է ավելի շատ իր ռազմավարության տեսանկյունից: Ի՞նչն է կարևոր Անկարայի համար ռազմավարական և աշխարհաքաղաքական տեսանկյունից: Կարևոր է, որպեսզի Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև խաղաղության պայմանագրի ստորագրումը տեղի ունենա հնարավորինս արագ: Որպեսզի հնարավորինս արագ ձևակերպվի տարածաշրջանում այն նոր իրավիճակը, որը ստեղծվել է Ադրբեջանի հետ պատերազմում Հայաստանի պարտությունից հետո:
Իսկ այս նոր իրավիճակը բնութագրվում է նրանով, որ Ռուսաստանի ազդեցությունը տարածաշրջանում օբյեկտիվորեն նվազել է (հիմնականում ուկրաինական ուղղության առաջնահերթության պատճառով), իսկ Թուրքիայի ազդեցությունն աճել է: Հետևաբար, Թուրքիան շահագրգռված է, որպեսզի պայմանագիրը հնարավորինս արագ ստորագրվի: Սա Թուրքիայի ռազմավարական տեսլականն է: Ադրբեջանը լուծում է մարտավարական խնդիրներ: Նրա համար շահավետ է ոչ թե պայմանագրի ստորագրումը, այլ շահավետ է Հայաստանից հնարավորինս շատ զիջումներ ստանալ այդ պայմանագրի նախապատրաստման գործընթացում: Հետևաբար, Ադրբեջանը ձգձգում է գործընթացը:
Ադրբեջանի համար կարևոր է գործընթացը, ոչ թե արդյունքը: Կարևոր է գործընթացը, և որպեսզի այդ գործընթացի ընթացքում ինչ-որ բան պոկի Հայաստանից: Երկու տարբեր տեսլականներ Անկարայում և Բաքվում: Սա նույնպես պետք է հաշվի առնել:
Իսկ Անկարայի և Բաքվի այս տարբեր տեսլականներն ու տարաձայնությունները ստեղծո՞ւմ են հնարավորություն Հայաստանի՝ Թուրքիայի հետ կապերի ավելի մեծ ինտենսիվացման համար:
Ինչ վերաբերում է Թուրքիայի դիրքորոշմանը Հայաստանի և Ադրբեջանի նկատմամբ, կարծում եմ, այն հստակ արտահայտված է: Ընդ որում՝ ամենաբարձր մակարդակով: Այն կարելի է բնութագրել այսպես. Թուրքիան պատրաստ է ընդունել այն ամենը, ինչը շահավետ կլինի Ադրբեջանի համար Հայաստանի հետ հարաբերություններում: Այն, ինչ Ադրբեջանը կստորագրի պայմանագրում, ինչ-որ բան կպահանջի - եթե դա շահավետ է Ադրբեջանի համար, ապա Թուրքիան դա ամեն կերպ կաջակցի: Սա պարզ դիրքորոշում է, բայց Թուրքիան հետևում է դրան:
Դուք սպասո՞ւմ եք, որ գոնե մինչև տարեվերջ կամ անմիջապես նոր տարուց հետո կողմերը (ես նկատի ունեմ Հայաստանը և Թուրքիան) այնուամենայնիվ կիրականացնեն դիվանագիտական անձնագրեր ունեցող անձանց և երրորդ երկրների քաղաքացիների համար սահմանի բացման վերաբերյալ պայմանավորվածությունները:
Այո, այդ որոշումն ընդունվել է Հայաստանի և Թուրքիայի հատուկ ներկայացուցիչներ Ռուբեն Ռուբինյանի և Սերդար Քըլըչի միջև հանդիպման ժամանակ: Բայց Թուրքիան ամեն կերպ փորձում է ձգձգել այդ որոշումների իրականացումը: Կարծում եմ, այստեղ կախված կլինի Ադրբեջանից, Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև բանակցային գործընթացից: Եթե լինի որևէ առաջընթաց Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև պայմանագրի ստորագրման հարցում, կարծում եմ, կարելի է սպասել այդ որոշումների իրականացմանը: Եթե նման բեկումնային երևույթ չլինի, Թուրքիան պատրաստ չի լինի այդ որոշումների իրականացմանը:
Այսինքն՝ չարժե՞ սպասել, որ Թուրքիայի և Ադրբեջանի միջև հակասություններն այնքան մեծ են, որ Թուրքիան կգնա որևէ որոշման՝ առանց Ադրբեջանի շահերը հաշվի առնելու:
Այո, իհարկե: Այստեղ պետք է հաշվի առնել այն, որ Թուրքիան ինքն է այդ մասին հայտարարել: Հենց Էրդողանն է այդ մասին խոսել: Չեմ կարծում, որ նա այդպես պարզապես կհրաժարվի իր դիրքորոշումից: Պետք է տեղի ունենա ինչ-որ արտակարգ բան, որպեսզի նա փոխի այն, ինչ հրապարակայնորեն ասել է: Կտեսնենք: Բայց կարծում եմ, որ հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորման գործընթացը կշարունակվի, ես դրանում համոզված եմ: Սակայն այս հարցում որևէ արագ բեկումնային որոշումների սպասելուց ես այնուամենայնիվ զերծ եմ մնում:
