ԱՄՆ պետքարտուղարության վերջերս գաղտնազերծված փաստաթղթերը նոր լույս են սփռում 1999 թվականի իրադարձությունների վրա՝ կապված Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև բանակցությունների հետ, էականորեն փոխելով տարածաշրջանում տարածքային քննարկումների պատմական համատեքստի ընկալումը։
Իր ծավալուն տեսաուղերձում Հայաստանի նախկին արտաքին գործերի նախարար (1998-2008) Վարդան Օսկանյանը ներկայացրել է այս փաստաթղթերի մանրամասն վերլուծությունը, որը հերքում է տարածքների փոխանակման նախաձեռնողը հայկական կողմը լինելու մասին տարածված կարծիքը։ Ըստ նրա խոսքերի՝ Պետդեպի նյութերը միանշանակ ապացուցում են, որ Ղարաբաղը Մեղրիի հետ փոխանակելու առաջարկը եկել է Ադրբեջանի այն ժամանակվա նախագահ Հեյդար Ալիևից։
«Ժնևի բանակցություններում, որտեղ ես ներկա էի Վազգեն Սարգսյանի հետ միասին, երբ Ռոբերտ Քոչարյանը մեզ հայտնեց Ալիևի առաջարկի մասին, մենք անմիջապես արձանագրեցինք կարևորագույն փաստը՝ Հեյդար Ալիևի պատրաստակամությունը հրաժարվելու Ղարաբաղից։ Դա էր հիմնական ուղերձը», - նշել է Օսկանյանը։
Նախկին նախարարի խոսքով՝ հայկական կողմը, հասկանալով, որ չի պատրաստվում զիջել Մեղրին, տեսել է Ադրբեջանի՝ Ղարաբաղի հարցում փոխզիջման պատրաստակամությունն օգտագործելու հնարավորություն։ Այս ռազմավարությունը հաջողությամբ իրականացվել է մեկուկես տարվա բանակցությունների ընթացքում, ավարտվելով Քի Վեսթում, որտեղ Մինսկի խմբի փաստաթղթով արձանագրվել է, որ Ղարաբաղը Լաչինի միջանցքով անցնում է Հայաստանին, իսկ Ադրբեջանը Արաքս գետի երկայնքով վերգետնյա էստակադայով կապ է ստանում Նախիջևանի հետ։
Օսկանյանը նաև լուրջ մտահոգություն է հայտնել ներկայիս իրավիճակի վերաբերյալ՝ թվարկելով Հայաստանին սպառնացող մի շարք հնարավոր վտանգներ, ներառյալ սահմանազատման գործընթացում լրացուցիչ տարածքների հնարավոր կորուստը, թուրքական կողմի պահանջով սահմանադրության փոփոխությունը, Արցախից վերջնական հրաժարումը, Մինսկի խմբի լուծարումը, ԵՄ դիտորդների դուրսբերումը և միջազգային դատարաններից Հայաստանի իրավական պահանջների հետ քաշումը։
Նա հատկապես ընդգծել է Պետդեպի գաղտնազերծված փաստաթղթերի կարևորությունը Հայաստանի բանակցային դիրքերի ամրապնդման համար. «Այս փաստաթղթերն էականորեն ուժեղացնում են Հայաստանի բանակցային դիրքերը Ադրբեջանին որևէ տարածք, միջանցք կամ նույնիսկ ճանապարհ տրամադրելու հարցում։ Եթե Ադրբեջանը պատրաստ էր Ղարաբաղը փոխանակել Նախիջևանի հետ կապով, իսկ հիմա ստացել է Ղարաբաղն առանց որևէ զիջման, նա բանակցային խաղաքարտ չունի միջանցք կամ նույնիսկ ճանապարհ պահանջելու համար»։
Հայաստանի նախկին ԱԳ նախարարը նաև մտահոգություն է հայտնել, որ երկրի ներկայիս ղեկավարությունը, ըստ իր կարծիքի, չունի անհրաժեշտ դիվանագիտական ունակություններ՝ բանակցային գործընթացում այս պատմական փաստաթղթերն օգտագործելու համար, ինչը կարող է հանգեցնել հետագա տարածքային կորուստների։
