Լեռնային Ղարաբաղի հակամարտության բոլոր կողմերի շահերից է բխում խաղաղապահների մանդատի հստակեցումը, կապի կանոնավոր ալիքի ստեղծումը, միջազգային կազմակերպությունների՝ տվյալ գոտի մուտքի ապահովումը, կարծում են Միջազգային ճգնաժամային խմբի փորձագետները:
Լեռնային Ղարաբաղի համար պատերազմի ավարտից հետո Հայաստանի եւ Ադրբեջանի միջեւ հրադադարը մնում է փխրուն, գրում են Միջազգային ճգնաժամային խմբի (International Crisis Group) փորձագետները «Հետպատերազմյան հեռանկարները Լեռնային Ղարաբաղի համար» զեկույցում: Մշտական լարվածության աղբյուր են հանդիսանում բազմաթիվ գործոններ, այդ թվում՝ կողմերի դիրքերի մոտիկությունը միմյանց և բնակելի շրջաններին, ամենօրյա վեճերը հետպատերազմյան կառուցվածքի մասին (ականազերծման կարգից մինչև գյուղատնտեսական հողերի օգտագործումը), ինչպես նաև հայկական և ադրբեջանական կողմերի կախվածությունն առանցքային տրանսպորտային մայրուղիներին հասանելիությունից:
Լարվածության թուլացման համար երեք երկրների՝ Ադրբեջանի, Հայաստանի եւ Ռուսաստանի փորձագետների եւ պաշտոնատար անձանց հետ հարցազրույցների հիման վրա կազմված զեկույցի հեղինակներն առաջարկում են մի շարք միջոցներ:
Մանդատ ռուս խաղաղապահների համար
ICG-ի առանցքային առաջարկներից մեկը ռուս խաղաղապահների մանդատի հաստատումն է։ Հայաստանը, Ադրբեջանն ու Ռուսաստանը համաձայնեցրել են դրանց տեղակայմանն անցյալ տարվա նոյեմբերի 10-ին հրապարակված հայտարարությամբ։ Այն վերջ է դրել մարտական գործողություններին, որոնք շարունակվել են Լեռնային Ղարաբաղում 44 օր եւ շուրջ 6 հազար մարդու կյանք են խլել։ Մոսկվայում ստորագրված փաստաթղթի համաձայն՝ Լեռնային Ղարաբաղի շփման գծի երկայնքով և Լաչինի միջանցքի երկայնքով հինգ տարի ժամկետով խաղաղապահ զորակազմ է տեղակայվում:
Խաղաղապահների խնդրի նկարագրությունը դրվել է երեք նախադասության մեջ, նրանց մանդատը չի հստակեցված, նշում են փորձագետները, եւ նշում, որ տեղում ռուս զինծառայողները բախվել են բազմաթիվ խնդիրների, որոնք նրանք ստիպված են լուծել: Մասնավորապես, խաղաղապահները սկսել են դիտարկման կետերի տեղակայումից, սակայն գրեթե միանգամից սկսել են ուղեկցել խաղաղ բնակիչների հետ ավտոբուսները, որոնք հետ էին ուղեւորվում Ստեփանակերտ եւ հայկական կողմի վերահսկողության տակ մնացած այլ շրջաններ: Նրանք նաեւ մասնակցել են ավերված ենթակառուցվածքի վերականգնմանը։ Եվ դա դեռ ամենը չէ։ Այսպես, հունիսի 7-ին, Ռուսաստանի Պաշտպանության նախարարության փոխանցմամբ, խաղաղապահները 100 ուխտավորների եւ Լեռնային Ղարաբաղի բնակիչների համար ապահովել են Ամարաս քրիստոնեական վանքի այցելությունը:
«Հարց է առաջանում, թե խաղաղապահներն ինչ են անելու հետո, ժամանակի ընթացքում։ Նրանք ոչ միայն կանխում են ռազմական էսկալացիան, այլեւ փնտրում կորած կովերին հաջորդ հինգ տարիների ընթացքո՞ւմ: Որքան էլ բարի լինեն նրանց մտադրությունները, խաղաղապահները չեն կարող զբաղվել ամեն ինչով», - համոզված են միջազգային փորձագետները։ Նրանք նշում են, որ խաղաղապահներից բացի տարածաշրջան է ժամանել Ռուսաստանի ԱԻՆ խումբը, այնպես որ ռուս մասնագետների ընդհանուր թիվը մոտ 4 հազար է: Սակայն խաղաղապահների ֆորմալացված մանդատի բացակայությունը ստիպում է դիտորդներին գուշակել, թե ինչպես են նրանք վարվելու հակամարտության նոր էսկալացիայի դեպքում, նշված է զեկույցում:
ICG-ի տվյալների համաձայն՝ Մոսկվան աշխատում է խաղաղապահների համար ավելի հստակ մանդատ ձեւավորելու ուղղությամբ, սակայն արդեն երկու պատրաստված տարբերակ մերժվել է հակամարտության կողմերի կողմից: Իր ջանքերից Մոսկվան չի պատրաստվում հրաժարվել, բայց նաեւ մտադիր չէ շտապել, նկարագրվում է զեկույցում ռուսական մոտեցումը: Հստակ մանդատի համաձայնեցման օգտին, ICG-ի փորձագետների կարծիքով, խոսում է նաեւ այն, որ իրավիճակի սրման դեպքում ողջ բացասականն ուղղվելու է հենց դեպի ռուսական կողմը:
«Չնայած դժվարություններին, բոլոր կողմերը կշահեին խաղաղապահ ուժերի ավելի հստակ մանդատից։ Հիմա ռազմաճակատում հանգիստ իրավիճակ է, և խաղաղապահները կարող են ուղղակի արձագանքել։ Բայց եթե շփում լինի, բոլոր մասնակիցները կունենան իրենց ակնկալիքները, որոնք կարող են հակասել միմյանց և դուրս գալ առաքելության հնարավորությունների շրջանակներից։ Բնակիչներն ակնկալում են, որ ռուս խաղաղապահները կպաշտպանեն նրանց, մինչդեռ երկու կողմերի պաշտոնատար անձինք ավելի շատ հարցեր են ունեցել, քան պատասխաններ խաղաղապահների կիրառման կանոնների վերաբերյալ: Դրանով պայմանավորված հիասթափությունը կարող է սրել լարվածությունն առաջնագծում», - ամփոփում են փորձագետները։
Հստակ մանդատ, որտեղ նշվում է, թե երբ եւ ինչ հանգամանքներում պետք է խաղաղապահները միջամտեն, կարող են արդյոք կրակել միայնց ինքնապաշտպանության նպատակով կամ նաեւ քաղաքացիական անձանց պաշտպանության համար, ինչ օգնություն պետք է ցուցաբերեն եւ ում, որոնք են նրանց վարչական պարտականությունները, եթե այդպիսիք կան, եւ այլն, կարող են կանխել հնարավոր միջադեպերը: Այն նաեւ կարող է ամրապնդել վստահությունը ռուս զինվորականների նկատմամբ ոչ միայն պաշտոնատար անձանց, այլեւ այն բնակիչների շրջանում, որոնք ամեն օր համագործակցում են խաղաղապահների հետ, նշված է զեկույցում:
Խաղաղապահների համար ավելի մանրամասն մանդատ ձեւակերպելու խնդիրը լիովին լուծելի է, սակայն այն պետք է համաձայնեցվի երեք կողմերի հետ, որոնց հայացքները տարբեր են, ICG-ի եզրակացությունները մեկնաբանել է «Հայրենիքի Արսենալ» ամսագրի գլխավոր խմբագիր Վիկտոր Մուրախովսկին: Նրա կարծիքով, այդ խնդիրը հրատապ չէ, շատ ավելի արդիական կարելի է համարել տրանսպորտային ենթակառուցվածքի վերականգնման վերաբերյալ պայմանավորվածությունների կատարումը, ինչը կարող էր արգելակել տնտեսական կապերը տարածաշրջանում:
Եթե ելնենք այն հանգամանքից, որ տարածաշրջանում խաղաղապահների գտնվելու ավելի քան կես տարվա ընթացքում նրանց գործողություններին ուղղված կոչեր երկու կողմերն էլ չունեն եւ շփման գծում հատուկ հակամարտություններ չեն եղել, ապա կարելի է եզրակացնել, որ բնակչության եւ իշխանությունների հետ փոխգործակցության ներկայիս մակարդակը բավարար է ծագող բոլոր հարցերը լուծելու համար, այնպես որ մանդատը դիտարկելու առաջարկը լիազորությունների ավելի հստակ նշումով դժվար թե կարելի է տեղին համարել, կարծում է ՌԴ ԳԱԱ հետխորհրդային հետազոտությունների կենտրոնի գիտաշխատող Ստանիսլավ Պրիտչինը:
Կապը եւ միջազգային կազմակերպությունների հասանելիությունը
Պատերազմի ավարտից հետո տարածաշրջանում ուժերի փխրուն հավասարակշռություն է ստեղծվել, ինչը հղի է բռնության նոր բռնկումներով, նախազգուշացնում են ICG-ի զեկույցի հեղինակները: Այն բանից հետո, երբ հայկական կողմը կորցրեց Լեռնային Ղարաբաղի և հարակից տարածքների զգալի մասը, հայ բնակչության մեկ երրորդը ստիպված եղավ տեղափոխվել։
Փոխվեց նաև ռազմաճակատի գիծը. եթե 1994 թվականի պատերազմի արդյունքում կողմերը բաժանում էին մի քանի հարյուր մետր, որոնք պատերազմի ավարտից ի վեր անցած տարիներին հագեցած էին խրամատների և ամրացվածության բարդ համակարգով, ապա այժմ հայկական և ադրբեջանական կողմին որոշ շրջաններում բաժանում են ընդամենը 30-70 մետր և երկու կողմերն էլ կենտրոնացած են ռազմաճակատի նոր գծի ամրապնդման վրա։
Եթե նախկինում հակառակորդի դիրքը տեսնելու համար պահանջվում էին հեռադիտակներ, ապա այժմ ամեն ինչ կարելի է տեսնել անզեն աչքով, իրավիճակը նկարագրում են զեկույցի հեղինակները: Ընդ որում, Ադրբեջանը, փորձագետների կարծիքով, առավելություն ունի։ Բայց երկու շրջան կա՝ Շուշի քաղաքը և Քելբաջարի շրջանի տարածքները, որտեղ ադրբեջանցի զինվորականները կտրված են իրենց երկրի տարածքից, ուստի ստիպված են օգտվել այն ճանապարհներից, որոնց երկայնքով գտնվում են հայկական բնակավայրերը։ Տեղաշարժերի ժամանակ նրանց ուղեկցում են ռուս խաղաղապահները. այս ամենը լրացուցիչ լարվածություն է ստեղծում։ Այդ պատճառով ICG-ի փորձագետներն անհրաժեշտ են համարում նրանց համար երկու կողմերի միջեւ արտակարգ կապի գիծ ստեղծել։
Լեռնային Ղարաբաղի կարգավիճակի դիվանագիտական կարգավորումն այժմ փակուղի է մտել, ինչպես նաեւ արձանագրում են փորձագետները: Բաքուն եւ Երեւանը առավել սրում են հռետորաբանությունը։ Ադրբեջանը բացառում է տարածաշրջանի ինքնորոշման իրավունքը՝ Ղարաբաղին առաջարկելով «մշակութային ինքնավարության» կարգավիճակ։ Երևանը պնդում է ԼՂՀ անկախությունը։ Ոչ մի մայրաքաղաքներում Լեռնային Ղարաբաղի համար երկարաժամկետ ծրագիր չկա, առավել եւս, որ պատերազմում կրած պարտությունից հետո Հայաստանը կուլ տվեց ներքին ճգնաժամը եւ հունիսին տեղի կունենան արտահերթ խորհրդարանական ընտրություններ, նշում են փորձագետները:
Այս պայմաններում տարածաշրջանի տուժած բնակչությանը կարող էին օգնել միջազգային կազմակերպություններն ու օտարերկրյա կառավարությունները, եթե նրանք նման հնարավորություն ունենային։ Սակայն 1990-ականներից միակ միջազգային կազմակերպությունը, որը կարող է աշխատել ամբողջ տարածաշրջանում, մնում է Կարմիր խաչի միջազգային կոմիտեն, ասված է ICG-ի զեկույցում: Այլ կազմակերպության աշխատանքը հիմնվում է Լեռնային Ղարաբաղի կարգավիճակի չկարգավորված լինելու վրա։ Վլադիմիր Պուտինը ՌԴ ԱԳՆ-ին հանձնարարել է իրավիճակի մասին տեղյակ պահել Կարմիր խաչի միջազգային կոմիտեին, ՄԱԿ-ի Փախստականների հարցերով գերագույն հանձնակատարի վարչությանը, ՅՈՒՆԵՍԿՕ-ին, ինչպես նաեւ նրանց հետ լիարժեք աշխատանք հաստատել:
Սակայն, ինչպես գրում են փորձագետները, եթե Երեւանը հնարավոր է համարում, որ այդ կառույցների ներկայացուցիչները կարողանան ազատ տեղաշարժվել տարածաշրջանի ողջ տարածքով, ապա Բաքուն պնդում է, որ հասանելիությունը իրականացվի միայն իր վերահսկողության տակ գտնվող տարածքների միջոցով: Այնուամենայնիվ, միջազգային կազմակերպությունները կարող էին առաջարկել ժամանակավոր լուծում, օրինակ, Լեռնային Ղարաբաղում արդեն աշխատող կազմակերպություններին օգնության ավելացում, ամփոփում են ICG-ում:
