Տնտեսական աճի նկատելի դանդաղման ֆոնին Հայաստանի կառավարությունն ակտիվացրել է փոխառությունները թե՛ արտաքին, թե՛ ներքին շուկաներում։ Միայն վերջին ամսվա ընթացքում ներգրավված պարտքի ծավալը կազմել է մոտ 900 միլիոն դոլար։ Սա մտահոգություն է առաջացնում փորձագետների շրջանում, քանի որ մակրոտնտեսական իրավիճակը վկայում է գործարար ակտիվության նվազման մասին, իսկ աճող պարտքի սպասարկումը պահանջում է ավելի ու ավելի մեծ ռեսուրսներ։
Տնտեսական ակտիվության դանդաղում
Համաձայն Հայաստանի Վիճակագրական կոմիտեի վերջին տվյալների՝ 2025 թվականի հունվար-մարտ ամիսներին տնտեսական ակտիվության ցուցանիշն աճել է ընդամենը 4.1%-ով՝ նախորդ տարվա նույն ժամանակահատվածի համեմատ։ Թեև մի շարք ոլորտներում պահպանվում է աճը՝ շինարարություն (+13.6%), ծառայություններ (+11.5%), գյուղատնտեսություն (+10.5%), առևտուր (+6%), արդյունաբերական արտադրությունը կրճատվել է 18.5%-ով։
Հատկապես մտահոգիչ է արտաքին առևտրի իրավիճակը. արտահանումը նվազել է 61.8%-ով, ներմուծումը՝ 47.9%-ով։ Արտաքին առևտրաշրջանառության ընդհանուր անկումը կազմել է 54.2%։ Փորձագետները դա կապում են նախորդ տարիներին տնտեսությունը խթանող գործոնների սպառման, ինչպես նաև ոսկու վերաարտահանման ծավալների նվազման հետ։
Այդպիսի գործոնների թվին, որոնք հզոր կարճաժամկետ ազդեցություն են թողել աճի վրա, պատկանում է ռուսական գործոնը։ 2022 թվականից սկսած Հայաստան են տեղափոխվել տասնյակ հազարավոր ռուս տեղափոխվածներ՝ կապիտալով հանդերձ, ինչը կտրուկ խթանել է ներքին պահանջարկը, հատկապես ծառայությունների, շինարարության և առևտրի ոլորտներում։ Բացի այդ, Արևմտյան երկրներից Ռուսաստան ապրանքների վերաարտահանման սխեմաները Հայաստանի միջոցով, ներառյալ ոսկին և թանկարժեք քարերը՝ ԱՄԷ և Հոնկոնգ ուղղությամբ, նպաստել են արտաքին առևտրի կտրուկ աճին։
Արդյունքում, 2024 թվականին Հայաստանի ապրանքաշրջանառությունը Ռուսաստանի հետ գերազանցել է 12 միլիարդ դոլարը՝ երկրի ողջ արտաքին առևտրաշրջանառության ավելի քան 41%-ը։
Միջազգային կազմակերպությունները նույնպես վերանայում են իրենց կանխատեսումները՝ դեպի նվազում։ ԱՄՀ-ն Հայաստանի ՀՆԱ-ի աճը 2025 և 2026 թվականներին ակնկալում է 4.5% մակարդակով, մինչդեռ նախկինում կանխատեսվում էր 4.9%։ Համաշխարհային բանկը կանխատեսում է 4% աճ 2025 թվականին (նախկին 5%-ի փոխարեն) և 4.2% աճ 2026 թվականին (4.6%-ի փոխարեն)։
Ռեկորդային փոխառություններ
Այս պայմաններում կառավարությունը շարունակում է ակտիվորեն միջոցներ փոխառել։ Ապրիլի 29-ին Հայաստանի ֆոնդային բորսայում տեղաբաշխվել են պետական պարտատոմսեր 100 միլիարդ դրամի (250 միլիոն դոլար) գումարով, ինչը ռեկորդային գումար է ներքին շուկայի համար։ Ընդ որում, արժեթղթերի նկատմամբ պահանջարկը կրկնակի գերազանցել է առաջարկը՝ կազմելով 221.5 միլիարդ դրամ։ Ամենամեծ հետաքրքրությունն առաջացրել են 11-ամյա պարտատոմսերը՝ տարեկան 9% եկամտաբերությամբ։
Բացի այդ, մարտին Հայաստանը տեղաբաշխել է եվրապարտատոմսեր 750 միլիոն դոլարի՝ 7.1% եկամտաբերությամբ։ Թողարկման նկատմամբ պահանջարկը հասել է 2.6 միլիարդ դոլարի՝ ավելի քան եռակի գերազանցելով առաջարկը։ Սա արդեն հինգերորդն է երկրի պատմության մեջ եվրապարտատոմսերի թողարկումը։ Համեմատության համար՝ 2021 թվականին նմանատիպ թողարկումն իրականացվել էր 3.6%-ով, ինչը ընդգծում է արտաքին ֆինանսավորման թանկացումը գրեթե կրկնակի անգամ։
Ֆինանսական իշխանությունները բացատրում են, որ փոխառված միջոցներն ուղղված են բյուջեի դեֆիցիտի ծածկմանը, որը 2025 թվականի արդյունքներով կկազմի 600 միլիարդ դրամ (ՀՆԱ-ի 5.5%-ը), ինչպես նաև նախկինում ներգրավված պարտքերի վերաֆինանսավորմանը։ Այնուամենայնիվ, միջոցների զգալի մասը դեռևս չի օգտագործվել. դրանք համալրել են Հայաստանի միջազգային պահուստները, որոնք մարտի վերջին աճել են 551 միլիոն դոլարով և հասել են 3.92 միլիարդ դոլարի։
Աճող պարտքային բեռ
2025 թվականի մարտին Հայաստանի ընդհանուր պետական պարտքը հասել է 13.6 միլիարդ դոլարի՝ մեկ տարվա ընթացքում աճելով 11.7%-ով։ Ընդ որում, կառավարության պարտքը կազմել է 13.1 միլիարդ դոլար (աճը՝ 12.4%)։ Ազգային արժույթով ներքին պարտքն աճել է 14.6%-ով, արտաքինը՝ 9.8%-ով։
Պահպանվում է համեմատաբար հավասար հարաբերակցությունը ներքին (6.4 միլիարդ դոլար) և արտաքին (6.4 միլիարդ դոլար) փոխառությունների միջև։ Սակայն պարտքի սպասարկման արժեքը սրընթաց աճում է։ Միայն 2025 թվականին այս նպատակների համար նախատեսվում է ծախսել մոտ 2.9 միլիարդ դոլար՝ գրեթե 1.2 միլիարդ դոլարով ավել, քան երկրի ողջ պաշտպանական բյուջեն, և ավելի, քան բոլոր սոցիալական ծախսերը (մոտ 2.3 միլիարդ դոլար)։
Այս գումարից 1.8 միլիարդ դոլարը կուղղվի պարտքի հիմնական գումարի մարմանը, իսկ 1 միլիարդ դոլարը՝ տոկոսների վճարմանը։
Պետական պարտքի հարաբերակցությունը ՀՆԱ-ին, 2024 թվականի արդյունքներով, կազմել է 52.1%, և, դատելով դինամիկայից, 2025 թվականին այն կարող է գերազանցել ֆինանսական կայունության սահմանված շեմը։ Ընդ որում, աճող պարտքի սպասարկումը դառնում է ավելի ու ավելի ծախսատար։
Պարտքային բեռի այսպիսի կառուցվածքը մտահոգություն է առաջացնում տնտեսագետների շրջանում. փոխառությունների թանկացումը կրկնակի անգամ՝ 2021 թվականի համեմատ, ուժեղացնում է ֆիսկալ ճնշումը և սահմանափակում է զարգացման հնարավորությունները։
Եզրակացություն
Իրավիճակը, որում էժան փողեր այլևս չկան, իսկ տնտեսական աճը կորցնում է տեմպերը, պահանջում է խիստ կշռադատված բյուջետային քաղաքականություն։ Այսպիսի բարձր տոկոսադրույքներով միջոցների ներգրավումը արտահանման դանդաղման և արդյունաբերության անկման պայմաններում, փորձագետների կարծիքով, կարող է հանգեցնել միջնաժամկետ ռիսկերի Հայաստանի ֆինանսական կայունության համար։ Կարևոր է, որ փոխառությունները օգտագործվեն ոչ միայն դեֆիցիտի փակման, այլև զարգացման մեջ ներդրումների համար, որոնք կարող են ստեղծել աճի կայուն աղբյուրներ ապագայում։
