Անկայուն համաշխարհային տնտեսության պայմաններում, Հայաստանը բախվում է մի շարք ներքին մարտահրավերների, որոնք ազդում են ոչ միայն արտաքին առևտրի, այլև տնտեսական քաղաքականության հիմնարար հիմքերի վրա: VERELQ պորտալին տված բացառիկ հարցազրույցում, տնտեսական մեկնաբան և «Արմինֆո» գործակալության գլխավոր տնօրեն Էմանուիլ Մկրտչյանը վերլուծում է Հայաստանի տնտեսության ներկա վիճակը, բացատրում արտաքին առևտրային ակտիվության նվազման պատճառները և կիսվում է բանկային և շինարարական ոլորտների վերաբերյալ կանխատեսումներով:
Լուսանկարում «Արմինֆո» գործակալության գլխավոր տնօրեն Էմանուիլ Մկրտչյանն է
VERELQ: Պարոն Մկրտչյան, վերջին ամիսներին նկատվում է Հայաստանի ներմուծման, արտահանման և ընդհանուր առմամբ արտաքին առևտրի բավական կտրուկ կրճատում: Արդյո՞ք սա հետևանք է վերաարտահանման ակտիվության նվազման, որը ուղեկցում էր երկրի տնտեսությունը 2022 թվականից, թե՞ մենք դիտարկում ենք տնտեսական ներուժի ընդհանուր թուլացում:
Էմանուիլ Մկրտչյան: Եթե խոսենք մակրոտնտեսական ցուցանիշների կրճատման մասին, ապա պետք է նշել, որ մենք երկար ժամանակ սահմանափակել ենք մեզ ներդրումներում՝ փոխարենը ռացիոնալ կերպով իրականացնելու պետական բյուջեն: Կանոնավոր կերպով դիտարկվել է ոչ այնքան բյուջեի դեֆիցիտ, որքան տնտեսության մեջ ներդրումների պակաս: Պետությունը, ունենալով զգալի ֆինանսական ռեսուրսներ, չի օգտագործել դրանք տնտեսության մեջ ներդրումներ կատարելու համար, դրանով իսկ չի ստեղծել ապագայում կայուն զարգացման ներուժ:
Ինչ վերաբերում է արտաքին առևտրին, ապա հարկ է նշել, որ դրա աճը մեծ մասամբ ապահովվել է պահանջարկի աճով: Նախևառաջ, դա կապված էր կապիտալի, մարդկանց և դրամական միջոցների ներհոսքի հետ, մասնավորապես՝ Ռուսաստանից: Սկզբում Հայաստան ժամանեց մոտ 100 հազար մարդ՝ կապված Ուկրաինայում ռազմական գործողությունների և արևմտյան պատժամիջոցների հետ, այնուհետև նրանց թիվը նվազեց մինչև 80 հազար, իսկ ներկայումս մնում է ոչ ավելի քան 30 հազար: Այս ներհոսքը ձևավորեց նոր ներքին պահանջարկ, որը պետք էր բավարարել, առաջին հերթին՝ ապրանքներով: Սահմանափակ տեղական արտադրության պայմաններում ապրանքների հիմնական ծավալը ստացվում էր ներմուծման միջոցով:
Ուսումնասիրելով ձեռնարկությունների միկրոտնտեսական ցուցանիշները, կարելի է նշել եկամուտների նվազում մի շարք առևտրային ցանցերում: Սա վկայում է վաճառքի ծավալների անկման մասին, հետևաբար՝ նաև ներքին պահանջարկի նվազման մասին: Դրան ավելանում են պետության կողմից ուժեղացած հարկային բեռնվածությունները: Կառավարությանը, հավանաբար, թվում է, որ հարկերի հավաքագրման ավելացումը կհանգեցնի բյուջեի եկամտային մասի աճին: Բայց իրականում դա հանգեցնում է միայն շուկայից իրացվելիության վերացմանը, ինչն էլ ավելի է սահմանափակում սպառումը: Այսպիսով, ներքին պահանջարկը շարունակում է նվազել:
VERELQ: Այսինքն՝ ուժեղացող հարկային ճնշումը ներկա պայմաններում բացասական ազդեցություն է ունենում երկրի տնտեսական ներուժի վրա՞:
Էմանուիլ Մկրտչյան: Հենց այդպես: Այս ճնշումը կանխարգելիչ հարված է հասցնում տնտեսական ներուժին՝ նվազեցնելով պահանջարկի մակարդակը: Միևնույն ժամանակ, ես չեմ տեսնում տնտեսական ակտիվությունը խթանելուն ուղղված նշանակալի պետական ներդրումներ: Պահանջարկի այն մասը, որը պետությունը վերցնում է հարկերի միջոցով, պետք է վերադառնա տնտեսություն կապիտալ ներդրումների միջոցով՝ խոշոր շինարարական նախագծեր, ենթակառուցվածքային նախաձեռնություններ: Բայց դա, ցավոք, գրեթե տեղի չի ունենում:
Որպես օրինակ կարելի է բերել ջրամբարների կառուցման նախագծերի իրականացման բազմամյա ձգձգումը: Պլանավորված հինգ-վեց օբյեկտներից միայն մեկ ջրամբարն է շահագործման հանձնվել: Պետությունը սպասում է արտաքին ֆինանսավորման, բայց ինքը ակտիվ քայլեր չի ձեռնարկում: Արդյունքում մենք վերադառնում ենք մի իրավիճակի, որը նման է Սերժ Սարգսյանի նախագահության երկրորդ կեսին՝ լճացման վիճակի: Երկիրը կորցնում է զարգացման վեկտորը, բացակայում է առաջնահերթությունների հստակ ընկալումը, և դա լուրջ մտահոգություններ է առաջացնում:
Կավելացնեմ նաև, որ ոսկու վերաարտահանումը, որը նախկինում խթանում էր տնտեսությունը, փաստացի դադարել է: Ռուսաստանը չեղարկել է արտահանման տուրքերը և այժմ ինքնուրույն է արտահանում ոսկի, մասնավորապես՝ Արաբական Միացյալ Էմիրություններ: Հայաստանն այլևս միջնորդ չի հանդիսանում այս գործընթացում: Այսինքն, ինչպես ասում են, «հեշտ» փողերը եկան և նույնքան արագ գնացին:
VERELQ: Վերջերս շատ է խոսվում հիփոթեքային շուկայի անկայունության մասին: Որոշ խոշոր շինարարական նախագծեր դադարեցվում են կամ բախվում են ֆինանսավորման դժվարությունների: Որքա՞ն լուրջ կարող է լինել իրավիճակը այս ոլորտում:
Էմանուիլ Մկրտչյան: Ես կտրուկ ճգնաժամ չեմ սպասում: Այո, շինարարության ծավալները և տեմպերը կարող են կրճատվել, բայց իրավիճակը կզարգանա աստիճանաբար: Պահանջարկը պահպանվում է, հատկապես հայկական սփյուռքի ներկայացուցիչների հաշվին, ովքեր շարունակում են անշարժ գույք ձեռք բերել Հայաստանում: Սա կայունացնող գործոն է:
Ես չեմ տեսնում շուկայի փլուզման հիմքեր, նման այն բանին, ինչ տեղի ունեցավ 2009 թվականի համաշխարհային ֆինանսական ճգնաժամից հետո, երբ շինարարական ոլորտը, որը զբաղեցնում էր ՀՆԱ-ի մինչև մեկ քառորդը, կտրուկ կրճատվեց: Հիմա, ավելի շուտ, նկատվում է տեմպերի նվազում, բայց ոչ աղետ:
Շուկայի շատ մասնակիցներ հարմարվում են՝ ներդնելով արտերկրում ընդունված սխեմաներ՝ նախավաճառք, ներդրումային մոդելներ՝ հիմնված ֆինանսավորման ճկուն համակարգի վրա: Նույնիսկ չնայած հիփոթեքային տոկոսների հարկային նվազեցման չեղարկմանը, կառուցապատողները պահպանում են վստահությունը շուկայի կայունության նկատմամբ:
VERELQ: Հետաքրքիրն այն է, որ չնայած տնտեսական ակտիվության ընդհանուր դանդաղեցմանը, բանկային ոլորտը ցուցադրում է կայուն աճ: 2025 թվականի առաջին եռամսյակում հայկական բանկերի զուտ շահույթն աճել է 21%-ով՝ հասնելով 100,6 մլրդ դրամի (մոտավորապես 256,9 մլն դոլար): Ինչպե՞ս եք բացատրում այս աճը տնտեսության ընդհանուր սառեցման ֆոնին:
Էմանուիլ Մկրտչյան: Տնտեսությունը վերադառնում է իր բնական աճի տեմպին՝ տարեկան 3-4%: Սա անկում չէ, այլ նորմալացում: Բանկերը հարմարվել են նոր պայմաններին և օգտագործում են գործիքներ, ինչպիսին է վերաֆինանսավորումը: Անցյալ տարի տոկոսադրույքները զգալիորեն նվազել են, ինչը թույլ է տվել բանկերին առաջարկել ավելի շահավետ պայմաններ՝ վերաֆինանսավորելով նախկինում տրամադրված թանկ վարկերը: Ֆորմալ առումով դա արտացոլվում է որպես վարկային ակտիվության աճ:
Բացի այդ, նվազեցված տոկոսադրույքները նպաստում են վարկավորման ընդհանուր ծավալի աճին: Գործիքները, ինչպիսիք են լիզինգը և ֆակտորինգը, նույնպես ակտիվորեն կիրառվում են: Տնտեսությունը գործում է, և բանկերը շարունակում են այն սպասարկել: Պարզապես վերացել է այն ոչ բնական, սպեկուլյատիվ աճը, որը մենք նախկինում դիտարկում էինք:
Հարկ է նաև նշել, որ Ռուսաստանից ռելոկանտների ալիքի արտահոսքից հետո ավարտվեց շուկայում կանխիկի ավելցուկի ժամանակաշրջանը: Մարդիկ կրկին սկսել են դիմել վարկերի՝ ծախսերը հոգալու համար, և այս գործընթացն արտացոլվում է բանկային շահույթում:
