Հայաստանում զարգանում է հետաքրքիր քաղաքական իրավիճակ՝ կապված երկրի՝ Եվրոպական միությանը անդամակցելու հնարավոր հանրաքվեի հետ: Սեպտեմբերի 11-ին Հայաստանի Կենտրոնական ընտրական հանձնաժողովը կանաչ լույս է վառել այդպիսի հանրաքվե կազմակերպելու համար ստորագրահավաքի նախաձեռնությանը:
Այս որոշումը դարձավ Երևանի և Բրյուսելի երկամյա մերձեցման գործընթացի գագաթնակետը, որն ուղեկցվում էր Մոսկվայի՝ Հայաստանի ավանդական ռազմավարական գործընկերոջ հետ հարաբերությունների աստիճանական սառեցմամբ:
Ո՞վ է նախաձեռնել գործընթացը և ինչո՞ւ
Հանրաքվեի անցկացման նախաձեռնությունը գալիս է երեք պրոեվրոպական քաղաքական ուժերից՝ Հայաստանի եվրոպական կուսակցությունից, «Հանրապետություն» կուսակցությունից և «Հանուն Հանրապետության» կուսակցությունից: Նրանց ներկայացուցիչները պնդում են, որ քվեարկության դրական արդյունքը երկիրը կմոտեցնի ԵՄ անդամակցությանը: Սակայն փորձագետները և մի շարք քաղաքական գործիչներ հակված են այս քայլում տեսնել առաջին հերթին արևմտամետ ուժերի ընտրական դիրքերն ամրապնդելու փորձ՝ հայ հասարակության մեջ Արևմուտքի հետ համագործակցության նկատմամբ աճած սպասումների ֆոնին:
Քաղաքագետ Բենիամին Պողոսյանի կարծիքով, այս նախաձեռնությունը ոչ մի կապ չունի Հայաստանի՝ Եվրոպական միությանն անդամակցելու հետ: «Պարզապես կա ըմբռնում, որ հայ հասարակության մեջ բարձր են սպասելիքներն Արևմուտքից՝ Ռուսաստանի հետ բարդ հարաբերությունների ֆոնին, և այս քաղաքական ուժերը փորձում են դա վերածել քաղաքական կապիտալի՝ այդպիսով պատրաստվելով հաջորդ խորհրդարանական ընտրություններին», - VERELQ-ի հետ զրույցում նշել է Պողոսյանը:
Ստորագրահավաքի գործընթացը կսկսվի սեպտեմբերի 16-ին և կտևի մինչև 2024 թվականի նոյեմբերի 14-ը: Այս ընթացքում նախաձեռնող խումբը պետք է հավաքի անհրաժեշտ քանակությամբ ստորագրություններ՝ հարցը համաժողովրդական քվեարկության դնելու համար:
Հարկ է նշել, որ այս նախաձեռնությունը դատարկ տեղում չի առաջացել: Այն ծագել է Հայաստանի՝ Եվրոպային աստիճանական մերձեցման և ավանդական ռազմավարական դաշնակից Ռուսաստանից հեռացման առնվազն երկամյա գործընթացի ֆոնին: Այս տեղաշարժն առանձնապես նկատելի դարձավ 2022 թվականից, երբ նույն թվականի հոկտեմբերին Պրահայի գագաթնաժողովում հայկական իշխանությունները ճանաչեցին Ադրբեջանի տարածքային ամբողջականությունը՝ ներառյալ Լեռնային Ղարաբաղը (Արցախը), դրանով իսկ փաստացի փակելով ԼՂՀ պատկանելության շուրջ բազմամյա հակամարտությունը և իրենց առջև բացելով «եվրոպական հեռանկարներ»:
Ռուսաստանից հեռացումը սկանդալային սցենարով
Վերջին երկու տարիների ընթացքում Հայաստանը մի շարք էական քայլեր է ձեռնարկել՝ ուղղված Եվրոպական միությանը մերձենալուն և Ռուսաստանից սկանդալային սցենարով հեռանալուն: Այս գործընթացի առանցքային պահերից կարելի է առանձնացնել հայ-ադրբեջանական սահմանին եվրոպացի քաղաքացիական դիտորդների տեղակայումը, ԵՄ-ից 270 միլիոն եվրո ֆինանսական օգնության ստացումը՝ հաշվարկված չորսամյա ժամանակահատվածի համար, ինչպես նաև ԵՄ խորհրդի՝ Հայաստանին 10 միլիոն եվրո պաշտպանական օգնություն տրամադրելու որոշումը:
Երկիրը կտրուկ նվազեցրել է անվտանգության ոլորտում Ռուսաստանի հետ համագործակցությունը՝ փաստացի սառեցնելով իր անդամակցությունը ՀԱՊԿ-ին և ամենաբարձր մակարդակով շարունակում է հայտարարել Մոսկվայի հովանավորությամբ գործող ռազմաքաղաքական բլոկից երկրի հնարավոր դուրս գալու մասին:
Հայկական իշխանությունները այս իրադարձությունները ներկայացնում են որպես սպառազինության մատակարարման ոլորտում՝ ավանդաբար Ռուսաստանի գերիշխանության ոլորտում, դիվերսիֆիկացման ուղղությամբ հաջողված քայլեր: Հատուկ ուշադրություն է դարձվում պաշտպանության ոլորտում ԵՄ-ի խորհրդանշական օգնությանը, ինչպես նաև Ֆրանսիայից և Հնդկաստանից զենքի գնումներին:
Սակայն ոչ բոլոր փորձագետներն են կիսում իշխանությունների լավատեսությունը:
Քաղաքական վերլուծաբան Հակոբ Բադալյանն առաջարկում է իրավիճակի այլընտրանքային տեսակետ: Նրա կարծիքով, Հայաստանի կողմից Ռուսաստանից բացի այլ երկրներից, այդ թվում՝ արևմտյան պետություններից զենքի ներկայիս գնումները դիվերսիֆիկացման նպատակաուղղված քաղաքականության արդյունք չեն: Փոխարենը, նա այս գործողությունները դիտարկում է որպես Արցախում էթնիկ զտումների և այդ հարցի «փակման» հետևանք:
«Այստեղ մենք տեսնում ենք ոչ թե Հայաստանի դիվերսիֆիկացման քաղաքականության արդյունք, այլ Արցախի կորստի հետևանքներ», - պնդում է Բադալյանը՝ նշելով, որ մինչ այդ արևմտյան երկրները հրաժարվում էին զենք վաճառել Հայաստանին՝ ակնարկելով, որ այն կարող է օգտագործվել Լեռնային Ղարաբաղում հնարավոր պատերազմի թատերաբեմում:
Ո՞րն է Արևմուտքի՝ Հայաստանի հետ մերձեցման իրական նպատակը
Իրավիճակը վերլուծելով՝ կարելի է եզրակացնել, որ Արևմուտքի՝ Հայաստանի հետ պաշտպանության ոլորտում համագործակցության ակտիվացման իրական նպատակն ավելի բարդ բնույթ է կրում, քան կարող է թվալ առաջին հայացքից: Խոսքը ոչ այնքան Հայաստանի խոցելի անվտանգության ամրապնդման, որքան ռազմավարական աշխարհաքաղաքական մանևրի մասին է:
Եթե առաջնահերթությունը իրականում Հայաստանի անվտանգության ապահովումը լիներ, հաշվի առնելով տարածաշրջանում բարդ իրավիճակը և առկա սպառնալիքները, տրամաբանական քայլը կլիներ անվտանգության հուսալի երաշխիքներով լիարժեք դաշնակցային պայմանագրի կնքումը: Սակայն նման պայմանագիր օրակարգում չկա:
Փոխարենը, Արևմուտքի և Հայաստանի միջև պաշտպանության ոլորտում փոխգործակցության դիտվող ակտիվացումը, ըստ երևույթին, հետապնդում է այլ նպատակ: Այն ուղղված է Հայաստանի հետ պաշտպանական համագործակցության ոլորտից Ռուսաստանի աստիճանական դուրսմղմանը: Այս մոտեցումը, իր հերթին, կոչված է թուլացնելու Ռուսաստանի դիրքերը տարածաշրջանում ընդհանուր առմամբ:
Ընթացիկ գործընթացները դիտարկելիս կարևոր է դուրս գալ բացառապես Հայաստանի և արևմտյան երկրների երկկողմ հարաբերությունների վերլուծության շրջանակներից: Անհրաժեշտ է գնահատել իրավիճակը մասշտաբային աշխարհաքաղաքական խաղի համատեքստում, որտեղ առանցքային խաղադրույքը ռազմավարական կարևոր տարածաշրջանում ազդեցությունն է:
Այս տարածաշրջանի նշանակությունն ուժեղանում է նրա աշխարհագրական դիրքով: Այն գտնվում է այլ կարևորագույն գոտիների, ինչպիսին է Մերձավոր Արևելքը, անմիջական հարևանությամբ: Բացի այդ, այս տարածաշրջանով են անցնում կամ պլանավորվում են նոր լոգիստիկ երթուղիներ, որոնք համաշխարհային նշանակություն ունեն:
Այդպիսի նախագծերից հատկապես առանձնանում են.
1. Միջին միջանցք - տրանսպորտային երթուղի, որը կապում է Արևելյան Ասիան Եվրոպայի հետ՝ Կենտրոնական Ասիայի և Կովկասի միջոցով:
3. Հյուսիս-Հարավ միջանցք - միջազգային տրանսպորտային ուղի, որը կոչված է կապելու Հյուսիսային Եվրոպան Հարավ-Արևելյան Ասիայի հետ՝ Ռուսաստանի, Կովկասի, Իրանի և Հնդկաստանի միջոցով:
Կուլմինացիա. անվիզա ռեժիմ ԵՄ-ի հետ, բայց ոչ հիմա
Հայաստանի՝ Արևմուտքի հետ մերձեցման և Ռուսաստանից հեռացման գործընթացի գագաթնակետը, որտեղից, ի դեպ, ներկայումս բխում են հայկական կողմի գրեթե բոլոր տնտեսական ելքերը, դարձավ սեպտեմբերի 9-ին Հայաստանի և ԵՄ-ի միջև վիզային ռեժիմի ազատականացման վերաբերյալ երկխոսության մեկնարկի հայտարարությունը:
Այս բանակցությունների վերջնական նպատակն է Եվրամիության երկրներ կարճաժամկետ այցելությունների համար Հայաստանի քաղաքացիների համար վիզային պահանջների վերացումը: Սակայն այս նպատակին հասնելը պայմանավորված է Հայաստանի կողմից առանցքային ոլորտներում էական բարեփոխումների իրականացմամբ, ներառյալ փաստաթղթերի անվտանգությունը, սահմանների վերահսկողությունը, միգրացիոն քաղաքականությունը և կոռուպցիայի դեմ պայքարը:
Ընդհանուր առմամբ, հանրաքվեի անցկացման նախաձեռնության վերաբերյալ հայկական իշխանությունների արձագանքը միանշանակ չէր: Եթե խորհրդարանի նախագահ Ալեն Սիմոնյանը աջակցություն հայտնեց գաղափարին և ենթադրեց, որ քվեարկության արդյունքը դրական կլինի, ապա վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանը, ով նախկինում հայտարարել էր ԵՄ-ի հետ Հայաստանի առավելագույնս սերտ համագործակցության ձգտման մասին, անսպասելիորեն հանդես եկավ հանրաքվեի դեմ: Նա նշեց, որ չկա հստակ պատկերացում, թե արդյոք Եվրամիությունը պատրաստ է ընդունել Հայաստանին իր կազմում:
Այսպիսով, Հայաստանի՝ ԵՄ-ին անդամակցության վերաբերյալ հանրաքվե անցկացնելու նախաձեռնությունն արտացոլում է երկրի աշխարհաքաղաքական վերակողմնորոշման բարդ և միանշանակ չընկալվող գործընթացը: Այն ցույց է տալիս ինչպես հայկական իշխանությունների ձգտումը Եվրոպայի հետ ավելի սերտ ինտեգրմանը, այնպես էլ իշխող շրջանակներում պահպանվող կասկածները և զգուշավորությունը:
ԵՄ դուռը Վրաստանի միջոցով փակվում է
Եվ այս կասկածներն անհիմն չեն: Հայաստանի աշխարհագրական դիրքը էապես բարդացնում է նրա ինտեգրումը Արևմուտքի հետ: Հարևաններից միայն Թուրքիան և Վրաստանն ունեն ԵՄ-ին անդամակցության թեկնածուի կարգավիճակ: Թուրքիայի հետ Հայաստանը նույնիսկ դիվանագիտական հարաբերություններ չունի, և այն ոչ մի կերպ չի կարող դիտարկվել որպես ԵՄ-ի հետ ինտեգրման դուռ:
Բարդացել է նաև Վրաստանի հետ իրավիճակը:
Վրաստանի և ԵՄ-ի միջև հարաբերությունների վերջին սառեցումը «օտարերկրյա գործակալների մասին» օրենքի պատճառով հանգեցրել է մի շարք աջակցության ծրագրերի սառեցմանը: Սա հարցականի տակ է դնում նաև Հայաստանի եվրոպական հեռանկարները: ԵՄ-ի հետ ուղիղ ցամաքային կապի բացակայությունը և Հայաստանի հարևանների հետ Եվրամիության հարաբերություններում խնդիրները լրացուցիչ խոչընդոտներ են ստեղծում Երևանի և Բրյուսելի մերձեցման ճանապարհին՝ Հայաստանի եվրոպական վեկտորը դարձնելով ավելի անորոշ:
