Սեպտեմբերի 21-ին Հայաստանը նշում է իր անկախության 30-ամյակը։ 1991թ. այդ օրը հանրապետությունում տեղի ունեցավ հանրաքվե։ Ընտրողների 99,5%-ը, 95%-ի մասնակցության դեպքում, կողմ է արտահայտվել Խորհրդային Միության շրջանակներից դուրս Հայաստանի գոյությանը։ Այնուամենայնիվ, այս վեկտորը տրվել է ոչ թե Արտակարգ դրության պետական կոմիտեի պարտությունից հետո, այլ մի փոքր ավելի վաղ:
Այս մասին գրում է ՄԳԻՄՕ-ի միջազգային հետազոտությունների ինստիտուտի եվրոատլանտյան անվտանգության կենտրոնի առաջատար գիտաշխատող Սերգեյ Մարկեդոնովը՝ Bunin & Co Տելեգրամի ալիքի համար։
«Հայաստանի ազգային-պետական ինքնորոշման փորձը երբեմնի միասնական ԽՍՀՄ մյուս միութենական հանրապետությունների հետ շատ ընդհանրություններ ունի։ Բայց կա դրա եւ յուրահատկությունը: Նրա համար ձևական ձգան է դարձել ՀԽՍՀ-ի նկատմամբ արտաքին գործոնը: Ղարաբաղի հայ համայնքի պայքարը Լեռնային Ղարաբաղի Ինքնավար Մարզի կարգավիճակը վերաձեւակերպելու համար քաղաքականապես «արթնացրեց» Հայաստանին։ Եվ երկար տարիներ կանխորոշեց պետականաշինության հիմնական առաջնահերթությունները։
Հանուն «Միացում»-ի գաղափարի՝ հանրապետության բնակիչները վերապրել են շրջափակումը, երկու պատերազմ՝ չհաշված միջադեպերն ու բախումները, էլեկտրաէներգիայի և երբեմն ամենաանհրաժեշտ ապրանքների դեֆիցիտը, զանգվածային արտագաղթը։ Չէ որ ղարաբաղյան հարց չառաջանար, և միութենական կենտրոնը չցուցաբերեր անհետևողական (ոչ միանշանակ հայամետ) դիրքորոշում, հազիվ թե Հայաստանը հայտնվեր ամենահետևողական «հակախորհրդային» հանրապետությունների շարքերում։
Չէ որ անկախության մասին Առաջին հռչակագիրն ընդունել են դեռ 1990 թվականի օգոստոսի 23-ին։ Այն հռչակել է հանրապետական իրավական ակտերի գերակայությունը համամիութենականի նկատմամբ: 1991 թվականի մարտին Հայաստանը Վրաստանի, Մոլդովայի և Մերձբալթյան երեք հանրապետությունների հետ միասին չմասնակցեց ԽՍՀ նորացված միության պահպանման մասին հանրաքվեին։ Շատ առումներով ղարաբաղյան օրակարգը Երեւանին դրդեց ռազմավարական ընտրության՝ հօգուտ Ռուսաստանի։ Եզակի հետագիծ Խորհրդային Միությանից փախուս գործածների շրջանում:
Սակայն երեսուն տարի անց Հայաստանը ծանրագույն ազգային աղետ է ապրում։ Կորցրել է «անվտանգության գոտին» (նախկին ԼՂԻՄ-ի շուրջ շրջանները), Ղարաբաղի կարգավիճակը փաստացի դուրս է բերվել բանակցություններից։ Բաքուն պնդում է, որ հակամարտությունն ավարտված է եւ կարիք չկա ինչ-որ բան հստակեցնելու։ Ավելին, առաջին պլան է մղվել Ադրբեջանի հետ սահմանի սահմանազատման և սահմանազատման հարցը՝ ավելի քիչ շահեկան պայմաններում, քան մեկ տարի և երկու տարի առաջ։ Հայ հասարակության մեջ «Մեծ Հայաստանի» գործոնը, որը կընդգրկի Ղարաբաղը և նրա շուրջ շրջանները, վերաիմաստավորվում է։ Այս տարվա խորհրդարանական ընտրությունները դրա վառ ապացույցն են։ Թե ուր կգնա այս վերաիմաստավորումը և ինչ կետում կդադարի, առայժմ դժվար է ասել։ Բայց ակնհայտ է, որ դա տեղի է ունենում: Եվ դա պայմանավորված չէ Նիկոլ Փաշինյանով կամ նրա շրջապատի քաղաքական գործիչներով։ Կրկին, ինչպես և երեսուն տարի առաջ, հարցը, թե որտեղ պետք է սկսվի և վերջանա Հայաստանը, օրակարգում է։ Եվ կրկին, ինչպես և այն ժամանակ շատ բան կախված է ոչ թե Երևանից, այլ արտաքին խաղացողների դիրքորոշումներից։
Դժվարությունները հայ հասարակությունը չի ընտելանում։ Բազմադարյա պատմության ընթացքում դրանք քիչ չեն եղել։ Միայն 2021 թվականին, ի տարբերություն 1991-ի, լավատեսությունը զանգվածներում շատ ավելի քիչ է, իսկ հոգնածությունն ու ֆրուստրացիան շատ ավելի մեծ են», - գրել է նա։
