Չնայած Հայաստանի տնտեսական ակտիվության զգալի՝ 8,1% աճին 2024թ. հունվար-հոկտեմբեր ամիսներին, փորձագետներն ու վերլուծաբանները նշում են երկրի տնտեսության մեջ լուրջ կառուցվածքային խնդիրների և աճի հետագա դանդաղման ռիսկերի մասին։ Ըստ Վիճակագրական կոմիտեի հոկտեմբերի 25-ին հրապարակված տվյալների, հոկտեմբերին նկատվում է աճի տեմպերի էական դանդաղում մինչև 4,2%՝ տարեկան կտրվածքով, իսկ սեպտեմբերի համեմատությամբ գրանցվել է 4,6% անկում։
2024թ. առաջին տասը ամիսների ընթացքում աճի հիմնական շարժիչ ուժերն էին առևտուրը (18,8%), շինարարությունը (15,5%) և արդյունաբերությունը (11,7%)։ Ծառայությունների ոլորտը ցուցաբերել է ավելի չափավոր՝ 5,8% աճ։ Առանձնապես տպավորիչ ցուցանիշներ են գրանցվել արտաքին առևտրում. ընդհանուր ապրանքաշրջանառությունն աճել է 67,6%-ով, ընդ որում արտահանումն աճել է 95,1%-ով, իսկ ներմուծումը՝ 50,8%-ով։
Մտահոգիչ միտումներ
Տնտեսագետ Սուրեն Պարսյանն իր վերլուծության մեջ մատնանշում է լուրջ խնդիրներ, որոնք թաքնված են արտաքուստ բարենպաստ թվերի ետևում։ «Տնտեսական ակտիվության տեմպը շարունակում է նվազել նաև հոկտեմբերին՝ կազմելով 8,1% (առաջին 10 ամիսների համար - խմբ.)։ Հիմնական պատճառները բուսաբուծության ոլորտում 12 տոկոսանոց անկումն է և ոսկերչական արտադրության ծավալների նվազումը», - նշում է փորձագետը։
Լուսանկրակում` տնտեսագետ Սուրեն Պարսյանն է
VERELQ-ի հետ զրույցում նա կանխատեսում է, որ նոյեմբերին և դեկտեմբերին անկումը կխորանա ոսկու վերաարտահանման ցուցանիշների նվազման պայմաններում։
Պետական կառավարման համակարգային խնդիրներ
«Լույս» վերլուծական հիմնադրամի հետազոտությունը՝ 2024թ. ինը ամիսների պետական բյուջեի կատարման արդյունքների վերաբերյալ, բացահայտել է պետական ծրագրերի իրականացման կրիտիկական խնդիրներ, որոնք իրենց հերթին բացասաբար են ազդում ընդհանուր տնտեսական ակտիվության վրա։
Բյուջեի ընդհանուր և հարկային եկամուտների աճը չի հասել ճշգրտված պլանի համապատասխանաբար 6,4%-ով և 7,8%-ով։ Հատկապես մտահոգիչ է կապիտալ ծախսերի իրավիճակը, որոնց թերակատարումը 3,2 անգամ գերազանցում է ընթացիկ ծախսերի թերակատարման ցուցանիշը։
«Սա ոչ միայն վկայում է պետական ապարատի անարդյունավետ աշխատանքի մասին, այլև խաթարում է երկրի տնտեսական աճի ներուժը», - ընդգծում են հիմնադրամի վերլուծաբանները։ Այս առումով առավել խնդրահարույց են եղել քաղաքաշինության, բարձր տեխնոլոգիաների և շրջակա միջավայրի պահպանության ոլորտի ծրագրերը, որտեղ թերակատարումը հասնում է 69%-ի։
«Լույս» հիմնադրամի փորձագետների կարծիքով, պետական կառավարման անարդյունավետության ցայտուն օրինակ է կրթական հաստատությունների շինարարության և արդիականացման ծրագիրը. ինը ամիսների համար նախատեսված 121 միլիոն դոլարից յուրացվել է ընդամենը 20 միլիոն, ինչը կասկածի տակ է դնում 300 դպրոց և 500 մանկապարտեզ կառուցելու հայտարարված պլանների իրատեսականությունը։
Հատուկ մտահոգություն է առաջացնում ռազմարդյունաբերական համալիրի զարգացման ծրագրի լիովին չիրականացումը և թվային փոխակերպման ծրագրի նվազագույն իրականացումը (2,6%), որոնք համարվում են ռազմավարական կարևորություն ունեցող՝ երկրի զարգացման համար։
Այլ կերպ ասած, փորձագետները մատնանշում են լուրջ ռիսկեր Հայաստանի տնտեսության համար՝ կապված պետական ներդրումների անբավարար մակարդակի հետ՝ ընդհանուր տնտեսական աճի դանդաղման պայմաններում։
Այն պայմաններում, երբ երկիրն արդեն բախվում է մասնավոր ներդրումների ներգրավման լուրջ մարտահրավերների՝ աշխարհաքաղաքական ռիսկերի, պատերազմի սպառնալիքի, տրանսպորտային սահմանափակումների և սահմանափակ ներքին շուկայի պատճառով, պետական ներդրումային ծրագրերի անբավարար ֆինանսավորումը կարող է էապես խաթարել տնտեսական զարգացման ներուժը։
Ներկա պայմաններում պետական կապիտալ ներարկումների խնդրահարույց իրականացումը հատկապես վտանգավոր է, քանի որ հենց խոշոր պետական նախագծերը կարող էին դառնալ գործարար ակտիվության պահպանման կարևոր խթան և փոխհատուցել աճի արտաքին գործոնների թուլացումը։ Առանց պետական ներդրումների պատշաճ մակարդակի՝ տնտեսությունը ռիսկի է ենթարկվում մտնել վաղաժամ անկման փուլ, ինչը կարող է բացասաբար անդրադառնալ երկրի զարգացման երկարաժամկետ հեռանկարների վրա։
Հարկային քաղաքականության ռիսկերը և ներդրումային միջավայրը
Տնտեսության անկման պայմաններում կառավարության ցանկությունը էականորեն բարձրացնել հարկային մուտքերի ծավալները բյուջե հաջորդ տարում լուրջ մտահոգություն է առաջացնում փորձագետների մոտ։ Նրանք ակնկալում են բիզնեսի վրա հարկային ճնշման էական խստացում, ինչն ինքնին բացասաբար կանդրադառնա ընդհանուր ներդրումային միջավայրի վրա։
Լուսանկարում` Հայաստանի նախկին ֆինանսների նախարար Վարդան Արամյանն է
Հայաստանի նախկին ֆինանսների նախարար Վարդան Արամյանը VERELQ-ի հետ զրույցում լուրջ մտահոգություն է հայտնում հարկային վարչարարության խստացման կառավարության պլանների վերաբերյալ։ «Սա կհանգեցնի տնտեսության մեջ աղճատումների և բացասաբար կանդրադառնա ներդրումային միջավայրի վրա, որն առանց այն էլ լավագույն ժամանակները չի ապրում», - զգուշացնում է նախկին նախարարը։
Արամյանը հատուկ ուշադրություն է հրավիրում կապիտալի արտահոսքի մտահոգիչ միտումի վրա. «Արդեն այս տարվա առաջին կիսամյակում մենք տեսնում ենք կապիտալի փախուստ Հայաստանից։ Ուղղակի օտարերկրյա ներդրումների ընդհանուր սալդոն առաջին կիսամյակի համար բացասական է՝ մինուս 55 միլիոն դոլար։ Սա վտանգավոր երևույթ է, երբ օտարերկրյա ներդրողները չեն դիտարկում Հայաստանի տնտեսությունը որպես գումար վաստակելու գրավիչ միջավայր»։
Պարտքային բեռը և աճի դանդաղումը
«Լույս» հիմնադրամի վերլուծաբանները նշում են Հայաստանի պետական պարտքի աճը 2024թ. ինը ամիսների ընթացքում 5,5%-ով, որը գերազանցել է 12,5 միլիարդ դոլարը։ Հատկապես մտահոգիչ է ներքին պարտքի ռեկորդային մասնաբաժինը, որը հասել է 51,8%-ի, ինչն անխուսափելիորեն կհանգեցնի դրա սպասարկման ծախսերի ավելացմանը՝ ավելի բարձր տոկոսադրույքների պատճառով։
Փորձագետները արձանագրում են տնտեսական աճի կայուն դանդաղում ըստ եռամսյակների. 2024թ. առաջին եռամսյակում՝ 6,6%՝ նախորդ տարվա 11,8%-ի դիմաց, երկրորդում՝ 6,4%՝ 9,3%-ի դիմաց, երրորդում՝ 5,2%՝ 7,4%-ի դիմաց։ Սա կապում են ռուս-ուկրաինական հակամարտության հետ կապված արտաքին գործոնների դրական ազդեցության թուլացման և տնտեսության պետական աջակցության արդյունավետ միջոցների բացակայության հետ։
Այս առումով, ըստ Վարդան Արամյանի, 2025թ. բյուջեի կատարումը կբախվի լուրջ խնդիրների, իսկ 5,6% տնտեսական աճի նախատեսված ցուցանիշի հասնելը մեծ հարցականի տակ է։
