Հայաստանի 2025 թվականի պետական բյուջեի նախագիծը լուրջ քննարկումների առիթ է դառնում փորձագիտական հանրության շրջանում՝ ուժեղացող անորոշությունների ֆոնին իր բարձր հավակնոտության պատճառով։ Կառավարությունը պլանավորում է էականորեն ավելացնել պետական ծախսերը՝ ՀՆԱ-ի նկատմամբ դրանց հարաբերակցությունը 2024 թվականի 30,4%-ից հասցնելով մինչև 31,5% 2025 թվականին։ Բացարձակ թվերով դա նշանակում է ծախսերի աճ մոտ 406 միլիարդ դրամով (շուրջ 1,05 միլիարդ դոլար)։
Լուսանկարում` Էմանուիլ Մկրտչյանն է
Պետբյուջեի նախագծի համաձայն՝ 2025 թվականին պետական բյուջեի եկամուտները կկազմեն 2 տրիլիոն 873 միլիարդ դրամ (մոտ 7,39 միլիարդ ԱՄՆ դոլար)։ Դա 11%-ով ավել է 2024 թվականի սպասվող ցուցանիշից և 22%-ով գերազանցում է 2023 թվականի փաստացի եկամուտների մակարդակը։ 2025 թվականի բյուջեի ծախսային մասը նախատեսված է 3 տրիլիոն 482 միլիարդ դրամի չափով (մոտ 8,95 միլիարդ ԱՄՆ դոլար)։ Դա 13%-ով ավել է 2024 թվականի սպասվող ցուցանիշից և 37%-ով գերազանցում է 2023 թվականի փաստացի ծախսերի մակարդակը։ 2025 թվականին պետական բյուջեի դեֆիցիտը սպասվում է մոտ 609 միլիարդ դրամի չափով (1,57 միլիարդ ԱՄՆ դոլար)։
Նույնիսկ լավատեսական սցենարի դեպքում՝ 5,6% կանխատեսվող տնտեսական աճով և 3,5% դեֆլյատորով, տնտեսագետների տեսանկյունից հայտարարված ցուցանիշների հասնելը դժվար իրագործելի է թվում։ 304 միլիարդ դրամի (ավելի քան 783 մլն դոլար) լրացուցիչ հարկային մուտքերի գեներացման համար կպահանջվի հարկային վարչարարության լուրջ խստացում։ Սակայն դա էլ բավարար չէ։ Ինչպես նշում է FinPort գործակալության գլխավոր տնօրեն Էմանուիլ Մկրտչյանը VERELQ-ի հետ զրույցում, միևնույն է, բյուջեի դեֆիցիտը հարկ կլինի ծածկել նոր փոխառությունների հաշվին, ինչը կհանգեցնի պետական պարտքի աճին մինչև ՀՆԱ-ի 54%-ը։
Փորձագետը հատուկ ուշադրություն է դարձնում կառավարության տնտեսական քաղաքականության նոր ուղղությանը, որը, ըստ երևույթին, հենվում է հակացիկլիկ մոտեցման վրա։ Այս ռազմավարության էությունն այն է, որ պետությունը մասշտաբային ներդրումների միջոցով փորձում է աջակցել տնտեսական աճին՝ զարգացման արտաքին գործոնների թուլացման պայմաններում։ Նման թուլացման ցուցանշական օրինակ է զբոսաշրջային հոսքի 20%-ով անկումը։ Այս պայմաններում կառավարությունը ստիպված է աճի նոր աղբյուրներ փնտրել, այդ թվում՝ ենթակառուցվածքային ծրագրերում պետական ներդրումների ավելացման միջոցով։
Կարևոր է նշել, որ 2025 թվականին կապիտալ ծախսերը բյուջեի նախագծով կկազմեն մոտ 733 միլիարդ դրամ (շուրջ 1,89 միլիարդ դոլար)։ Դրանք ավելի քան 5,4%-ով կգերազանցեն 2024 թվականի պետական բյուջեով սահմանված կապիտալ ծախսերի մակարդակը։ 2025 թվականին կապիտալ ծախսերը կկազմեն ՀՆԱ-ի 6,6%-ը։
Հատկանշական է, որ կապիտալ ծախսերի 55,8%-ն ուղղվելու է պաշտպանության ոլորտին։ Պաշտպանության ոլորտի ծախսերը կկազմեն 664,7 միլիարդ դրամ (մոտ 1,71 միլիարդ դոլար), ինչը 20%-ով կգերազանցի 2024 թվականի պետական բյուջեով սահմանված պաշտպանական ծախսերը։
Ուժեղացող անորոշության պայմաններում հետաքրքիր դիրք է գրավում Հայաստանի Կենտրոնական բանկը, որը բավական զգուշավոր դրամավարկային մեղմացման քաղաքականություն է վարում՝ չնայած փաստացի զրոյական գնաճին։ Մկրտչյանի կարծիքով, ներկա իրավիճակը պայմաններ է ստեղծում վարկերի էժանացման մեխանիզմի միջոցով տնտեսության խթանման համար։ Սակայն այստեղ նկատվում է լուրջ անհավասարակշռություն. եթե սպառողական վարկավորումը ցույց է տալիս կայուն աճ, ապա տնտեսության իրական հատվածի վարկավորումը մնում է ցածր մակարդակի վրա։
Փորձագետը ուշադրություն է հրավիրում Հայաստանի ֆինանսական հատվածի համակարգային խնդիրների վրա։ Դրանց թվում են տնտեսության ցածր մոնետիզացիան (մոտ 40%)։ Իսկ բանկային վարկերի տոկոսադրույքների նվազեցման տեսքով դրամավարկային մեղմացման քաղաքականության արդյունքները, ըստ փորձագետի, կարելի է սպասել մոտավորապես կես տարի անց, քանի որ գոյություն ունի դրամավարկային քաղաքականության ազդակների փոխանցման զգալի ժամանակային լագ։ Էական գործոն է նաև բանկային համակարգի իներցիան. ֆինանսական հաստատությունները, որոնք ավանդներ էին ներգրավում 9-9,5%-ով, չեն շտապում իջեցնել վարկային տոկոսադրույքները, հատկապես հաշվի առնելով սպառողական վարկերի կայուն պահանջարկը՝ նույնիսկ ներկայիս բարձր տոկոսադրույքների պայմաններում։
Առանձին ուշադրության է արժանի կորպորատիվ վարկավորման իրավիճակը։ Մկրտչյանի խոսքերով, արդեն մոտ տասը տարի է Հայաստանում նկատվում է խոշոր կորպորատիվ փոխառուների սուր պակաս, հատկապես արտահանմանը կողմնորոշված։ «Նոր խոշոր արտահանմանը կողմնորոշված ընկերությունների ստեղծումը զսպվում է արժութային բարձր ռիսկերով և անորոշությամբ հիմնական արտահանման շուկաներում», - կարծում է Էմանուիլ Մկրտչյանը։
Հայաստանի տնտեսական իրավիճակի վրա ազդող կարևորագույն գործոն է մնում ռուսական շուկայից բարձր կախվածությունը, ուր ուղղվում է հայկական արտահանման մոտ 60%-ը (առանց ոսկու և ադամանդների վերաարտահանման)։ Այստեղ փորձագետը առանձնացնում է իրադարձությունների զարգացման երկու հնարավոր սցենար։ Լավատեսական սցենարը կապված է Ռուսաստանում սպառողական պահանջարկի հետագա աճի հետ՝ այսպես կոչված «ռազմական քեյնսականության» հաշվին՝ տնտեսությունը խթանող մասշտաբային պետական ծախսերի։
Այս դեպքում հայ արտահանողները կարող են հույս ունենալ շահույթի ավելացման, ինչին վերջերս ակնարկել է նաև Հայաստանի Կենտրոնական բանկի նախագահ Մարտին Գալստյանը. «Ռուսաստանում գնաճային ֆոնի պայմաններում հայ արտադրողների մոտ կարող է հնարավորություն առաջանալ գները ճշգրտել դեպի վեր։ Օրինակ, եթե դուք արտահանում եք ջուր, որն այսօր արժե 10 ռուբլի, ապա վաղը գնաճի պատճառով այն կարող է արժենալ 12 ռուբլի։ Հարցն այն է, թե արդյոք հայ արտադրողները կկարողանան այս գների բարձրացումը փոխանցել ռուս սպառողին։ Արտահանման տեսանկյունից գնաճն աշխատում է մեր օգտին»։
Սակայն գոյություն ունի նաև հոռետեսական սցենար. եթե Ռուսաստանում գնաճային գործընթացները շարունակեն ուժեղանալ, դա կարող է հանգեցնել սպառողական պահանջարկի ընդհանուր նվազման։ Այդպիսի իրավիճակում հայ արտադրողները կբախվեն լուրջ դժվարությունների գների բարձրացման և բարենպաստ շուկայական կոնյունկտուրայի օգտագործման փորձերի ժամանակ, կարծում է Էմմանուիլ Մկրտչյանը։
Այսպիսով, Հայաստանի կառավարության 2025 թվականի հավակնոտ ծրագրերը բախվում են ներքին և արտաքին մարտահրավերների ամբողջ համալիրի։ Հայտարարված քաղաքականության հաջողությունը կախված կլինի ոչ միայն պետական ներդրումների և հարկային վարչարարության արդյունավետությունից, այլև հիմնական արտահանման շուկաներում, հատկապես Ռուսաստանում իրավիճակի զարգացումից։ Այս պայմաններում առանձնահատուկ կարևորություն է ձեռք բերում ֆիսկալ և դրամավարկային քաղաքականության համակարգումը, ինչպես նաև տնտեսության իրական հատվածի աջակցության մեխանիզմների մշակումը։
