Հայաստանի էներգետիկ քաղաքականությունը դոկտրինային հիմքեր չունի. Վահե Դավթյան (հարցազրույց)

Ժամանակակից աշխարհում էներգետիկան առանցքային դեր է խաղում ցանկացած պետության զարգացման գործում։ Հայաստանի համար՝ սահմանափակ բնական ռեսուրսներ ունեցող երկրի, էներգետիկ անվտանգության և արդյունավետության հարցերն առանձնահատուկ նշանակություն են ձեռք բերում։ Գլոբալ մարտահրավերների և տարածաշրջանային փոփոխությունների ֆոնին հայկական էներգետիկ համակարգը վերափոխման շրջան է ապրում՝ առաջացնելով բազմաթիվ հարցեր և քննարկումներ։

VERELQ-ին տված հարցազրույցում էներգետիկայի փորձագետ Վահե Դավթյանը բացահայտում է ոլորտում տեղի ունեցող գործընթացների բարդ պատկերը։ Դավթյանը վերլուծում է Հայաստանի էներգետիկ ոլորտի ներկայիս իրավիճակը՝ անդրադառնալով այնպիսի արդիական հարցերի, ինչպիսիք են՝

• Էներգետիկայի ոլորտում բարձրաստիճան պաշտոնյաների վերջերս տեղի ունեցած հրաժարականների պատճառները


• Հայաստանի էլեկտրաէներգետիկ շուկայի ազատականացման ընթացքն ու հետևանքները


• Նոր ատոմային էլեկտրակայանի կառուցման հեռանկարները


• Վերականգնվող էներգիայի աղբյուրների դերը երկրի էներգետիկ համակարգի ապագայում

Լուսանկարում՝ էներգետիկայի փորձագետ Վահե Դավթյանը

Պարոն Դավթյան, մի քանի օր առաջ մեկ օրվա ընթացքում իրենց զբաղեցրած պաշտոններից հրաժարական տվեցին էներգետիկայի ոլորտը համակարգող երկու պաշտոնյաներ՝ էներգետիկայի հարցերով փոխնախարար Հակոբ Վարդանյանը և Հանրային ծառայությունները կարգավորող հանձնաժողովի նախագահ Գարեգին Բաղրամյանը։ Ձեր կարծիքով, ի՞նչ է կանգնած այս հրաժարականների հետևում։

Իրականում դժվար է որևէ եզրակացություն անել՝ չունենալով օբյեկտիվ տեղեկատվություն։ Կարելի է միայն որոշակի ենթադրություններ անել։ Ըստ երևույթին, կան խնդիրներ՝ կապված էլեկտրաէներգիայի շուկայի ազատականացման հետ։ Հիշատակված երկու պաշտոնյաներն էլ շատ ակտիվորեն զբաղվել են հայկական էլեկտրաէներգետիկ շուկայի ազատականացման ծրագրի առաջմղմամբ 2022 թվականից մինչև այժմ։ Սկզբից ասվում էր, որ ազատականացումը շուկայում կստեղծի լուրջ մրցակցային պայմաններ, ինչն իր հերթին կարող է հանգեցնել էլեկտրաէներգիայի սակագների նվազեցման։

Թեև ազատականացումը ձևականորեն տեղի է ունեցել, որակական փոփոխություններ տեղի չեն ունեցել։ Ավելին, ազատականացումը, որը հանգեցրել է համակարգի կառավարման որոշակի ապակենտրոնացման, արտահայտվել է բազմաթիվ վթարների և անջատումների տեսքով, որոնք մենք տեսնում ենք վերջին ժամանակներս։ Ուստի կարծում եմ, որ խնդիրն ավելի շուտ կապված է հայկական էլեկտրաէներգետիկ շուկայի ազատականացման հարցերի և այն չկատարված պարտավորությունների հետ, որոնք այս պաշտոնյաները ոչ միայն վերցրել էին իրենց վրա, այլև իրենց դիրքավորել էին որպես այս ամբողջ ծրագրի գլխավոր իրականացնողներ։ Ես այստեղ լուրջ գաղափարախոսական կամ դիվերսիֆիկացիոն խնդիրներ չեմ տեսնում։

Ինչո՞ւ։ Որովհետև հայկական էներգետիկ քաղաքականությունն այսօր չունի դոկտրինալ հիմքեր։ Եթե խոսեինք այն մասին, որ հայկական էներգետիկան գործում էր, ասենք, ազատական մոդելի շրջանակներում, իսկ կառավարությունում որոշ պաշտոնյաներ նպատակ ունեին էներգետիկ համակարգը տեղափոխել պրոտեկցիոնիստական ռելսերի վրա, այստեղ, հնարավոր է, և Բաղրամյանը, և էներգետիկայի փոխնախարարը՝ որպես ազատական մոտեցման կողմնակիցներ, այնքան էլ չէին համապատասխանի այս համակարգին։

Սակայն ես չեմ կարող հայկական էներգետիկ համակարգը հավասարապես անվանել ո՛չ ազատական, ո՛չ էլ պրոտեկցիոնիստական։ Այն որոշ առումով խառն է, եթե խոսենք ամբողջ էներգետիկ համակարգի, ոչ թե միայն էլեկտրաէներգետիկայի մասին։

Այդ պատճառով ինձ համար դժվար է որևէ եզրակացություն անել դիվերսիֆիկացիայի վերաբերյալ, քանի որ չկան հայկական էներգետիկ համակարգի դոկտրինալ հիմքեր։ Կա ծրագիր, կա զարգացման ճանապարհային քարտեզ, բայց չկա հստակ սահմանված երկարաժամկետ զարգացման մոդել։

Ներկայումս հայկական կառավարությունը USAID-ի աջակցությամբ իրականացնում է էլեկտրաէներգետիկ շուկայի ազատականացման քաղաքականություն։ Որո՞նք են այս գործընթացի վերջնական նպատակները։ Սա հոգածությո՞ւն է սպառողների մասին, թե՞ այստեղ կան որոշ գաղափարախոսական պահեր։

Կարծում եմ՝ ավելի շատ ներկա է գաղափարախոսական ասպեկտը։ Ազատականացման հիմնական խնդիրը շուկայի ապամենաշնորհացումն է։ Ավելի կոնկրետ՝ դա «Տաշիր» ընկերությունների խմբին պատկանող «Հայաստանի էլեկտրական ցանցեր» ՓԲԸ-ի (ՀԷՑ) ազդեցության կրճատումն է։ ՀԷՑ-ը երկար տարիներ գործում էր «մեկ վաճառող, մեկ գնորդ» սկզբունքով, այսինքն՝ շուկայի գլխավոր խաղացողն էր։

Այսօր այս ծրագրի արդյունքում «Հայաստանի էլեկտրական ցանցեր» ընկերությունը հայտնվել է միայն ենթակառուցվածքային ծառայություններ մատուցող կազմակերպության կարգավիճակում։ Արդեն ՀԷՑ-ի կողքին կան ավելի քան 10 ընկերություններ, որոնք լիցենզիաներ են ստացել կառավարությունից։ Դրանք այսպես կոչված տրեյդերներ են, որոնք ունեն գրեթե նույն հնարավորությունները՝ արտադրողներից էլեկտրաէներգիա գնելու և այն էլեկտրացանցերի միջոցով վերջնական սպառողին փոխանցելու համար։

Ազատականացումը վերաբերում է ոչ միայն ներքին շուկային, այլև արտահանման-ներմուծման ոլորտին։ Արդյունքում ձևավորվել է մի իրավիճակ, որի շրջանակներում նշված ընկերություններից մի քանիսն ունեն արտաքին շուկաներից էլեկտրաէներգիայի ներմուծման առանձին լիցենզիա։

«Տաշիր» խումբը նույնպես փորձում է օգտվել այս իրավիճակից։ Հայտնի է, որ Վրաստանում արդեն բացվել է «Տաշիր»-ի հետ փոխկապակցված ձեռնարկություն, որը զբաղվելու է Հայաստան էլեկտրաէներգիայի մատակարարմամբ։

Հայաստանի էլեկտրաէներգետիկ համակարգի տեղակայված հզորությունները աստիճանաբար կրճատվում են։ Եթե վերջնական որոշում չընդունվի մեծ ատոմային էլեկտրակայան կառուցելու վերաբերյալ, և ընտրությունը կատարվի հօգուտ փոքր ԱԷԿ-ի, որը կծածկի միայն տեղական կարիքները, ապա, ամենայն հավանականությամբ, Հայաստանը կհայտնվի մի իրավիճակում, երբ ավելի ու ավելի շատ էլեկտրաէներգիա կներմուծի։ Արտահանման-ներմուծման գործառնությունների ազատականացումը հենց դրան է ուղղված։ Շուկան ազատ է, շուկան բաց է, և այս ամենը տեղավորվում է Հարավային Կովկասում հաղորդակցությունների ապաշրջափակման հայեցակարգում։

Դուք հիշատակեցիք Հայկական ատոմային էլեկտրակայանի (ԱԷԿ) մասին։ Ներկայումս կառավարությունը ակտիվ քննարկումներ է վարում նոր ԱԷԿ-ի կառուցման վերաբերյալ՝ հայտարարելով, որ արդեն կատարել է ռազմավարական ընտրություն հօգուտ մոդուլային միջուկային տեխնոլոգիաներով կայանի կառուցման։ Ի՞նչ է նշանակում այս հայտարարությունը։ Ինչպիսի՞ տեխնոլոգիաներ է դիտարկում հայկական կառավարությունը՝ ռուսակա՞ն, թե՞ արևմտյան։

Այսօր կա երկու կոնկրետ առաջարկ, որոնք արվել են Հայաստանի կառավարությանը։ Դա «Ռոսատոմ»-ի կողմից առաջարկված նախագիծն է՝ Լենինգրադյան ԱԷԿ-ի նմանությամբ, ավելի մեծ՝ 1200 մեգավատ հզորությամբ, և առաջարկ, որը տեխնիկական տեսանկյունից դեռ ձևակերպված չէ, ԱՄՆ պետդեպարտամենտի ներկայացուցիչների կողմից 2022 թվականին՝ Հայաստանում 100-ից 150 մեգավատ հզորությամբ փոքր մոդուլային էլեկտրակայան կառուցելու վերաբերյալ։

Երբ պաշտոնական Երևանը խոսում է այն մասին, որ ռազմավարական որոշում է կայացրել հօգուտ մոդուլային էլեկտրակայանի, այնքան էլ պարզ չէ, թե ինչի մասին է խոսքը, քանի որ ռազմավարական որոշմանը պետք է հետևեն որոշակի քայլեր, միջոցառումներ, կոնկրետ ծրագրեր։ Այստեղ մենք տեսնում ենք մի իրավիճակ, որը մնում է կախված։

Հաշվի առնելով ԱՄՆ ներկայացուցիչների հետ բանակցությունների դինամիկան, ամենայն հավանականությամբ, ընտրությունը կատարվում է հօգուտ Վաշինգտոնի։ 2022 թվականին Երևանի և Վաշինգտոնի միջև ստորագրվել է ռազմավարական երկխոսության խորացման վերաբերյալ հուշագիր, որտեղ էական մաս է հատկացված քաղաքացիական միջուկային էներգետիկայի զարգացմանը։

Սակայն խնդիրն այն է, որ ԱՄՆ-ը ներկայումս փոքր ատոմային էլեկտրակայանների շահագործման փորձ չունի։ Կան ընկերություններ, որոնք զբաղվում են մշակումներով, բայց այստեղ էլ կան խնդիրներ։ Օրինակ, խոշորագույն ընկերություններից մեկը՝ NuScale-ը, որը Պենսիլվանիայում զբաղվում էր փոքր մոդուլային էլեկտրակայանի մշակմամբ, զրկվել է լիցենզիայից՝ նախագծի իրականացման ընթացքում սակագնի զգալի բարձրացման պատճառով։

1979 թվականին Թրի Մայլ Այլենդ ԱԷԿ-ում տեղի ունեցած վթարից հետո ԱՄՆ-ում չի շահագործվել ոչ մի նոր ատոմային էլեկտրակայան։ Աշխարհում կան երկու երկրներ, որոնք ունեն գործող մոդուլային էլեկտրակայաններ՝ Ռուսաստանի Դաշնությունը և Չինաստանը։ Ուստի կարծում եմ, որ այսօր միանշանակ հայտարարություններ չեն արվում այն մասին, թե ում օգտին է կայացվել այս ռազմավարական որոշումը։

Վերջին հարցը վերականգնվող էներգիայի աղբյուրների վերաբերյալ։ Որքանո՞վ է դա ընդգրկուն ոլորտ Հայաստանի համար, կարելի՞ է դրա վրա հույս դնել, քանի որ վերջերս հայկական իշխանությունները նույնիսկ խոսում են այն մասին, որ այս ոլորտը կարող է դառնալ հայկական էներգետիկ համակարգի կենտրոնական օղակը։

Ամեն ինչ կախված է նրանից, թե ինչ նպատակ ենք դնում մեր էներգետիկ անվտանգության հիմքում։ Կրկին վերադառնում ենք մեր էներգետիկայի դոկտրինալ կառավարման բացակայության հիմնական խնդրին։ Մենք պատրաստվո՞ւմ ենք լինել մի երկիր, որը պարզապես բավարարելու է իր ներքին կարիքները և մասամբ ներմուծելու է էներգիա, թե՞ մենք պատրաստվում ենք լինել մի երկիր, որը զարգացնելու է արդյունաբերությունը՝ ներառյալ ծանր արդյունաբերության նախագծերը։ Արդյո՞ք մենք լինելու ենք մի երկիր, որը զբաղվելու է էլեկտրաէներգիայի արտահանմամբ։

Մեր էներգետիկայի հիմնական խնդիրն այն է, որ մենք չունենք տնտեսության և էլեկտրաէներգիայի սպառման ուղղակի կորելյացիա։ Հենց որ այս երկարաժամկետ կորելյացիան՝ գոնե 10 տարվա կտրվածքով, հաստատվի, մենք կկարողանանք հստակ ասել՝ բավարա՞ր է լինելու մեզ համար վերականգնվող էներգետիկան, թե՞ մեզ անհրաժեշտ է մեծ ատոմային էլեկտրակայան։

Այսօր վերականգնվող էներգետիկայի տեսակարար կշիռը Հայաստանի Հանրապետության տեղակայված հզորություններում մոտենում է 5%-ի։ Ակնկալվում է, որ առաջիկա տարիներին այն կհասնի 15%-ի։ Սա շատ վատ ցուցանիշ չէ։ Հանրային ծառայությունները կարգավորող հանձնաժողովը վերջին տարիներին մշակել է բավականին լավ սակագնային պայմաններ ներդրողների համար։

Բայց քանի որ շուկան փոքր է (մեր տնտեսության մոտ 50%-ը առևտուր և ծառայություններ են, այսինքն՝ ոլորտներ, որոնք այնքան էլ էներգատար չեն), նկատվում է հզորությունների որոշակի ավելցուկ, մասնավորապես արևային էներգետիկայի ոլորտում։ Կառավարությունն արդեն ստիպված է կասեցնել այս ոլորտում որոշ ներդրումային նախաձեռնություններ, քանի որ որոշ պահի մենք անխուսափելիորեն կբախվենք այս հզորությունների գերհագեցվածության իրավիճակի հետ։

Մի կողմից, Հայաստանում կա արևային և հողմային էներգետիկայի զարգացման շատ մեծ ներուժ, հատկապես Գեղարքունիքի և Սյունիքի մարզերում: Բայց մյուս կողմից, հաշվի առնելով մեր տնտեսության ոչ էներգատար լինելը, հզորությունների մեծ չափով ավելացումը նպատակահարմար չի թվում:

Եթե մենք պլանավորում ենք զարգացնել արդյունաբերությունը, արտահանել էլեկտրաէներգիա և ինտեգրվել հյուսիս-հարավ էլեկտրաէներգետիկ միջանցքին (իսկ Իրան-Հայաստան երրորդ էլեկտրահաղորդման գիծն արդեն մոտենում է ավարտին), ապա մեզ անհրաժեշտ են մեծ հզորություններ: Այս դեպքում մեզ ավելի շուտ անհրաժեշտ են մեծ ավանդական գեներացիայի օբյեկտներ, առաջին հերթին՝ ատոմային էլեկտրակայան:

Եթե այս ուղղությունները մեզ համար առաջնահերթություն չեն, և մենք պատրաստվում ենք շարունակել զարգանալ միայն առևտրի և ծառայությունների ուղղությամբ, ապա մենք կարող ենք բավարարվել վերականգնվող էներգիայի աղբյուրներով՝ արևային, հողմային և հիդրոէներգետիկայով, որոնք մեզ մոտ այսօր նույնպես առատ են:

Ամեն ինչ հանգում է տնտեսական զարգացման մոդելին, որը մենք կընտրենք, բայց որը ներկա պահին սահմանված չէ: Սա է հիմնական խնդիրը: