Հայաստանի տարածքով դեպի Եվրոպա իրանական գազի արտահանման խնդիրը շատ ավելի խորքային է ու բարդ, քան կարող է թվալ: Այդ մասին տելեգրամի իր ալիքում հայտնել է էներգետիկ հարցերով փորձագետ Վահե Դավթյանը:
Եթե համառոտ, ապա, նրա կարծիքով, իրավիճակն այսպիսին է.
«1. Խոսքը գնում է Պարսից ծոց-Սև ծով մուլտիմոդալ միջանցքի ձևավորման շուրջ հերթական բանակցային փուլի անցկացման մասին, որն առաջիկայում տեղի է ունենալու Սոֆիայում: Բանակցությունների արդյունքում ձևավորված փաստաթուղթն իրենից բազմակողմ համաձայնագիր է ներկայացնելու, որը ստորագրելու են Իրանը, Հայաստանը, Վրաստանը, Բուլղարիան, Հունաստանը և, ինչը հատկապես կարևոր է, Ադրբեջանը: Հատկանշական է, որ այս գործընթացը որակելիս՝ Իրանի ԱԳՆ-ն հատուկ առանձնացնում է վերջերս Բաքվի ու Թբիլիսիի հետ համագործակցության արդյունքում իրականացված լոգիստիկ օպերացիան՝ իրանական բեռները Սև ծով փոխադրելը: Այս համատեքստում ավելորդ չի լինի հիշել նաև այն մասին, որ 2021 թ. ամռանը դե-ֆակտո մեկնարկ տրվեց «Հյուսիս-Հարավ» միջազգային տրանսպորտային միջանցքին, երբ առաջին անգամ Ֆինլյանդիայից բեռնափոխադրում իրականացվեց դեպի հնդկական Մումբայ՝ Ադրբեջանի ու Իրանի տարածքով: Պատճառը պարզ է. Ադրբեջանն ունի դրա համար անհրաժեշտ ենթակառուցվածքներ, իսկ Հայաստանը՝ ոչ: Ավելին՝ այսօր արագ տեմպերով կյանքի է կոչվում Քազվին-Ռեշտ-Աստարա իրանա-ադրբեջանական երկաթուղու նախագիծը, որը դիտվում է որպես «Հյուսիս-Հարավ»-ի տարածաշրջանային կարևորագույն ենթակառուցվածք:
2. Համաձայնագրի ստորագրումը, ավաղ, չի նշանակում, որ Հայաստանը դառնալու է կարևոր լոգիտիկ հանգույց, առավել ևս՝ էներգետիկ: Իրանական բնական գազը Հայաստանով դեպի Եվրոպա արտահանելու համար անհրաժեշտ է երկու բան. ա) ենթակառուցվածք և բ) աշխարհաքաղաքական բարենպաստ միջավայր: Առաջինը չկա, քանի որ Իրան-Հայաստան գազամուղն ավարտվում է Արարատի մարզում և ունի տարեկան ընդամենը 2,3 մլրդ խմ թողունակություն: Նո՞ր գազամուղ կկառուցվի: Այս պահին դա ֆանտաստիկայի ժանրից է: Երկրորդը ևս բացակայում է, քանի որ նման էներգետիկ նախագիծ կյանքի կոչելու համար անհրաժեշտ է Վրաստանի ուղիղ քաղաքական ու տնտեսական մասնակցությունը, ինչի հավանականությունը անձամբ ես շատ ցածր եմ գնահատում՝ հաշվի առնելով երկու հանգամանք՝ ա) Վրաստանի աշխարհաքաղաքական վեկտորը՝ Արևմուտքի հակաիրանական պատժամիջոցների համատեքստում (ԵՄ-Իրան զուսպ երկխոսությունն առայժմ հիմքեր չի ստեղծում էներգետիկ լայնածավալ ծրագրերի իրականացման համար), բ) Ադրբեջանի շարունակաբար աճող ազդեցությունը Վրաստանի էներգետիկ համակարգում ու, միաժամանակ, Ադրբեջանի էներգետիկ նկրտումները եվրոպական շուկայում: Հիշեցեմ, որ երբ 2016 թ.-ին Հայաստնը, Իրանն ու Վրաստանը պայմանագիր ստորագրեցին գազի սվոփային մատակարարումների մասին, ապա վերջին պահին Թբիլիսին հրաժարվեց գործարքից՝ հայտարարելով, որ Ադրբեջանից ներկրվող գազը լիովին բավարարում է Վրաստանի պահանջարկը: Չմոռանամ նշել, որ Վրաստանում այսօր գազի ստորգետնյա պահուստարան է կառուցվում, ու արդեն այսօր Թբիլիսին հայտարարում է տեսանելի ապագայում էապես ավելացնել գազի ներկրումը Ադրբեջանից:
3. Ռուսաստան-Ուկրաինա հնարավոր էսկալացիայի վտանգներից ելնելով՝ ԵՄ-ն բանագնացներ է ուղարկում տարբեր գազատար երկրներ՝ Ռուսաստանից գազի մատակարարաման դադարեցման դեպքում իր համար գազի այլընտրանքային ուղիներ ապահովելու համար: Երկրները երեքն են՝ Ադրբեջան, Կատար, ԱՄՆ: Իրանը, հասկանալի պատճառներով, այդ ցանկում չկա: Միաժամանակ պարզ է, որ ԵՄ գազային այս դիվանագիտությունը ուղղված է երկարաժամկետ հեռանկարին: Ինչու՞ հենց Կատար ու ԱՄՆ: Հայտնի է, որ այդ երկու երկները LNG՝ հեղուկ գազ արտադրող առաջատարներն են, իսկ վառելիքի այդ տեսակի կշիռը շարունակում է աճել ամբողջ աշխարհում, այդ թվում՝ Եվրոպայում: Տարեկան աճը՝ 3,5%: Միջազգային ուղեղային կենտրոնների մեծ մասը միաձայն պնդում են, որ առաջիկա 20 տարվա ընթացքում LNG-ն դառնալու է ռազմավարական նշանակության վառելիք, ինչպես այսօր՝ նավթը, իսկ մոտ 10 տարուց այն դուրս է մղելու միջազգային շուկայից կոնվենցիոնալ՝ խողովակաշարային գազը: Դա շատ լավ հասկանում են Մոսկվայում (տե՛ս ՌԴ էներգետիկ անվտանգության դոկտրինը, 2019 թ.), ինչպես նաև Իրանում, որտեղ արդեն հայտարարվել է LNG արտադրության հզորությունների ստեղծման ռազմավարության մասին: Ինչու՞ եմ այս ամենը գրում: LNG-ն տեղափոխելու համար խողովակաշար պետք չէ, այն հիմնականում փոխադրվում է հատուկ լցանավերով, ուստի, Պարսից ծոց-Կարմիր ծով-Սուեզի ջրանցք-Միջերկրական ծով լոգիստիկան այս պարագայում ստանում է շատ ավելի կարևոր նշանակություն Իրանի էներգետիկ առաջխաղացման համար: Սակայն արդյո՞ք Իրանը ձգտում է դիրքավորվել եվրոպական գազի շուկայում: Եթե անգամ այո, ապա ոչ որպես իր համար առանցքային շուկա:
Ներկայումս Իրանը, ինչպես նաև Ռուսաստանը, իրենց արտաքին էներգետիկ ռազմավարությունը կառուցում են ասիակենտրոն տրամաբանության ներքո: 2021 թ. ապրիլին իրանա-չինական երկարաժամկետ համաձայնագիրը, որը ենթադրում է շուրջ 400 մլրդ դոլարի ներդրում Իրանում, դրա դրսևորումներից է: Ի վերջո, Չինաստանը շարուկանում է մնալ իրանական ածխաջրածինների խոշորագույն ներկրողը: Շուկան խորապես փոխվում է, ու դա չի կարելի անտեսել: Հետևությունն այստեղից մեկն է. Հարավային Կովկասը հետաքրքիր է Իրանին առավելապես տրանսպորտային փոխադրումների դիվերսիֆիկացման տեսանկյունից, ինչը տեղավորվում է նույն Չինաստանի, ինչպես նաև Հնդկաստանի տրանսպորտային շահերի մեջ:
4. Կարևոր է հիշել, որ 2021 թ.-ի իրանա-ադրբեջանական սահմանային սրումը հաղթահարելուց հետո կողմերը նախաձեռնեցին բազմաթիվ համատեղ նախագծեր, առավելապես՝ էներգետիկ ոլորտում: Ղըզ Ղալասին ու Խուդաֆերինը այստեղ ամենաանվտանգը կարող են լինել: Խոսքը երկու բազային ուղղությունների մասին է: Նախ՝ վերջին ամիսներին Բաքուն ու Թեհրանը սկսել են սեփական էլեկտրաէներգետիկ համակարգերի սինխրոնիզացիան՝ հայտարարելով Իրան-Ադրբեջան-Ռուսաստան էլեկտրաներգետիկ կամուրջի ձևավորման մասին: Մինչդեռ տարիներ շարունակ այդ միջանցքը դիտարկվում էր Իրան-Հայաստան-Վրաստան-Ռուսաստան լոգիստիկայի ներքո: Այս հարցում Երևանի ձախողման մասին գրել եմ տասնյակ, եթե ոչ հարյուրավոր էջեր, ուստի, կանգ չեմ առնի մանրամասների վրա: Փաստեմ միայն, որ Հայաստանն այս միջանցքի այլևս առանցքային շահառու չէ: Ու սա ռազմավարական ձախողում է:
Միաժամանակ, ճգնաժամը հաղաթահարելուց հետո Թեհրանը հրավիրեց Բաքվին մասնակցելու Կասպից ծովի իրանական սեկտորում հայտնաբերված ՛՛Չալուս՛՛ նավթագազային հանքավայրում հետախուզական-երկրաբանական աշխատանքներին: Դիմելով սցենարային մեթոդին՝ կարող ենք պատկերացնել մի իրավիճակ, երբ Հայաստանի տարածքով անցնող հիփոթետիկ գազամուղով Եվրոպա է արտահանվում իրանա-ադրբեջանական համատեղ ձեռնարկության կողմից արդյունահանվող վառելիքը: Լա՞վ է սա արդյոք, թե՞ ոչ: Առանձին քննարկման հարց է:
5. Բանակցային այս գործընթացը Բուլղարիայի համար ունի կարևոր դիվանագիտական նշանակություն՝ Բաքվի հետ ՛՛գազային երկխոսությունը՛՛ արդյունավետ կառուցելու տեսանկյունից: Բաքուն հայտարարել է, որ եթե մինչև 2022 թ. հունիսի 30 շահագործման չհանձնվի Հունաստան-Բուլղարիա ինտերկոնեկտոր-գազամուղը, ապա այն իրավունք ունի Սոֆիային գումարային պահանջ ներկայացնել՝ պայմանագրով նախատեսված գազի ծավալների արտահանումը ձախողելու պատճառով: Բուլղարիայի իշխանություններն այժմ փորձում են մանևրել, ժամանակ շահել, ու իրանական գազի ներկրման մասին խոսույթը դրա դրսևորումներից է: Այն պահին, երբ ինտերկոնեկտորը կառուցվեց (իսկ դրա հավանականությունը բարձր է), Բուլղարիան կրկին կդառնա Ադրբեջանի առանցքային էներգետիկ գործընկերներից մեկը՝ Արևելք-Արևմուտք լոգիստիկայով:
Ահա այսպիսի բարդ էներգետիկ աշխարհաքաղաքականություն», - գրում է Վահե Դավթյանը:
