"Հայ-թուրքական հարաբերությունների բարդությունը բազմաշերտ է. մի կողմից առկա է անցյալի բեռը, մյուս կողմից՝ տարածաշրջանում բարիդրացիական հարաբերություններ հաստատելու, խաղաղության և կայունության մեջ ապրելու հրամայականը: Այս մասին ասվում է ՀՀ նախկին արտգործնախարար Վարդան Օսկանյանի՝ հայ-թուրքական սպասվող բանակցություններում Հայաստանի անելիքների մասին հոդվածում, որը նա տրամադրել է լրատվամիջոցներին։
"Հայաստանի անկախության առաջին օրվանից մինչ օրս մեզ համար մեծ մարտահրավեր է եղել անցյալը ներկայի և ապագայի հետ համադրելը: Հայկական կողմի մոտեցումն այն էր, որ որքան էլ անցյալի խնդիրները բարդ են, դրանք հնարավոր կլինի քննարկել, կարգավորել և լուծել միայն այն դեպքում, երբ երկու երկրների միջև հաստատվեն բնականոն հարաբերություններ, դիվանագիտական կապեր և լինեն բաց սահմաններ:
Թուրքիայի մոտեցումն այս տարիների ընթացքում եղել և շարունակում է մնալ տրամագծորեն հակառակը: Մեր հարևան երկիրը առաջարկում է կարգավորել անցյալի բոլոր խնդիրները, ստանալ իրեն բավարարող պատասխաններ ու լուծումներ և միայն դրանից հետո հաստատել դիվանագիտական հարաբերություններ ու բացել սահմանը:
Հայ-թուրքական հարաբերությունները բոլոր ժամանակներում ունեցել են երկու հարթություն՝ բովանդակային և գործընթացային: Բնական է ենթադրել, որ բովանդակային հարցում լուծման հասնելու համար պետք է անցնել գործընթացով: Սակայն հայ-թուրքական հարաբերությունների դեպքում թուրքական կողմի համար գործընթացը միշտ եղել և մնում է նպատակ և ոչ թե միջոց:
Մի կողմից թուրքերը լավ գիտակցում էին, որ իրենց առաջադրած նախապայմանները՝ Ցեղասպանության միջազգային ճանաչումից և հողային պահանջներից հրաժարվելը և Ղարաբաղի հարցում որևէ լուծում՝ ի նպաստ Ադրբեջանի, անընդունելի են Հայաստանի համար, մյուս կողմից՝ սահմանը բացելու և Ցեղասպանության ճանաչման հարցով մշտապես զգալով միջազգային հանրության ճնշումը՝ նրանք ձգտել են ցույց տալ աշխարհին, որ հայերի հետ առկա է բանակցային գործընթաց, որ պետք չէ միջամտել և խանգարել բանակցություններին:
Թուրքական դիվանագիտությանը տարիների ընթացքում հաջողվել է իր առավել կոշտ նախապայմաններին տալ միջազգային հանրության համար առավել ընկալելի ձևակերպումներ: Ցեղասպանության գործընթացից հրաժարվելը փոխարինվել էր պատմաբանների հանձնաժողով ստեղծելու առաջարկով: Հողային և պահանջատիրական խնդիրը ձևակերպվել էր որպես սահմանների փոխադարձ ճանաչմամբ դիվանագիտական հարաբերություններ հաստատելու առաջարկ:
Ուստի, հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորման հարցում կա երեսուն տարվա կուտակված փորձ, որն սկսվել է անկախությունից անմիջապես հետո և շարունակվում է մինչև այսօր, անցել է տարբեր փուլերով, ունեցել է տարբեր դրսևորումներ և որի խտացված փորձից կարելի է անել հետևյալ եզրահանգումները․
1. Թուրքիան այդ գործընթացներին միշտ մասնակցել է նախապայմաններով,
2. Հայ-թուրքական և հայ-ադրբեջանական՝ իրարից անկախ խնդիրները եղել են փոխկապված,
3. Թուրքիան միշտ գործընթացը դիտարկել է որպես նպատակ և ոչ թե միջոց խնդրի կարգավորման՝ դիվանագիտական հարաբերությունների հաստատման, սահմանների բացման համար։
Հայաստանի մոտեցումը նախորդ երեք իշխանությունների համար՝ անկախ Թուրքիայի առաջադրած այդ պահանջներից, միշտ մնացել է նույնը` առանց նախապայմանների բարիդրացիական հարաբերությունների հաստատում։
Այսօր, բնականաբար, իրավիճակը կտրուկ փոխված է, որը և ենթադրում է հայկական կողմի մոտեցումներում շեշտակի փոփոխություններ։ Թուրքիան իր ոճն ու դիրքորոշումները չի փոխելու։ Ավելին, նա բանակցություններին ներկայանալու է նորանոր պահանջներով։ Ժամանակն է, որ երեսուն տարիների ընթացքում Թուրքիայի կողմից ներդրված և կիրառված վերոնշյալ երեք մոտեցումները Հայաստանն ինքն այսօր հայելային ձևով կիրառի իր բանակցություններում։
Հայ-թուրքական հարաբերությունների հեռանկարի և հնարավոր զարգացումների տեսանկյունից երկու տարբերակ գոյություն ունի։
Առաջինը, որ մենք համակերպվում ենք մեր կորուստների հետ՝ Ղարաբաղի կորուստ, Հայաստանի ինքնիշխան տարածքի զիջում, գերիների առկայություն, Հայաստանի տարածքով միջանցքի հնարավոր տրամադրում: Այս իրավիճակում Թուրքիայի հետ հարաբերությունների նորմալացումը նշանակում է այդ բոլորի օրինականացում։ Եթե Հայաստանի իշխանությունները հիմա հռչակում են առանց նախապայմանների հարաբերությունների հաստատում, ուրեմն հենց սրա տակ են ստորագրում։
Երկրորդը, որ մենք կտրականապես մերժում ենք 44-օրյա պատերազմի հետևանքով ստեղծված ստատուս քվոն և պնդում ենք, որ տարածաշրջանում հնարավոր է հասնել կայուն խաղաղության միայն հարցի արդար լուծման պայմաններում, հայկական կողմի անհերքելի իրավունքների վերահաստատման միջոցով։ Այս պարագայում հայկական կողմը հստակ ուղենիշեր պետք է դնի իր համար և մեր շահերից բխող ազգային օրակարգով մտնի բանակցային գործընթացի մեջ։
Հայաստանը չպետք է հայտարարի, որ պատրաստ է առանց նախապայմանների կարգավորման։ Ոչ էլ պետք է պնդի, որ այդ նպատակին հասնելու համար ունի նախապայմաններ։
Ստեղծված իրավիճակը ստիպում է, որ Հայաստանը Թուրքիայի հետ բանակցությունների իր օրակարգում ներառի մի քանի հիմնական հարց։ Կարգավորմանն ուղղված լուրջ քայլեր անելուց առաջ երկու կողմերի միջև այդ հարցերի շուրջ առնվազն պետք է լինի հստակ փոխըմբռնում։
Չմոռանանք, որ վերջին երեսուն տարիների ընթացքում Հայաստանի հետ հարաբերությունների կարգավորման իր նախապայմաններում Թուրքիան միշտ դուրս է եկել երկու երկրներին առնչվող խնդիրներից՝ ներառելով երրորդ երկրի՝ Ադրբեջանի հետ կապված հարցերը։
Հաշվի առնելով այդ նախադեպը և 44-օրյա պատերազմի ընթացքում Թուրքիայի՝ Ադրբեջանին ցուցաբերած բացահայտ և ակտիվ ռազմական ու դիվանագիտական աջակցությունը՝ Հայաստանն այսօր ունի բոլոր իրավունքները Ադրբեջանին և Լեռնային Ղարաբաղին վերաբերող հարցերը Թուրքիայի հետ բանակցություններում բարձրացնելու համար։
Հայաստանը պետք է հստակ օրակարգով ներկայանա հենց առաջին հանդիպմանը, որը պետք է ներառի առնվազն հետևյալ չորս կետերը․
– ադրբեջանական ուժերի հետքաշում Հայաստանի ինքնիշխան տարածքներից,
– բոլոր ռազմագերիների անհապաղ վերադարձ,
– նախկին ԼՂԻՄ-ի սահմանների ճանաչում որպես մեկ քաղաքական միավորի,
– Մինսկի խմբի շրջանակում քաղաքական այդ միավորի սահմաններում դրա վերջնական իրավական կարգավիճակի շուրջ բանակցությունների վերսկսում:
Սրանք այն հարցերն են, որ Թուրքիան նախօրոք պետք է իմանա՝ Հայաստանը դրանցից չի հրաժարվելու, և որ Թուրքիան ինքը այդ հարցերի առնչությամբ որևէ նախապայման չի կարող առաջադրել։
Ամեն ինչ կորած չէ, շատ բան հնարավոր է վերականգնել",- գրել է Օսկանյանը:
