Ինչու է Թուրքիան փոխում հռետորաբանությունը, բայց ոչ նպատակները. Ռուբեն Սաֆրաստյան

Տարեվերջին՝ տարածաշրջանում հաղորդակցությունների ապաշրջափակման շուրջ քննարկումների ակտիվացման ֆոնին, VERELQ լրատվական գործակալությունը զրուցել է արևելագետ-թուրքագետ, ՀՀ ԳԱԱ ակադեմիկոս, ՀՀ ԳԱԱ Արևելագիտության ինստիտուտի տնօրենի խորհրդական Ռուբեն Սաֆրաստյանի հետ։

Հարցազրույցում շոշափվում են հայ-թուրքական կարգավորման առանցքային հարցերը։ Փորձագետը վերլուծում է Անկարայի հռետորաբանության փոփոխությունները, գնահատում 2025 թվականին սահմանի բացման իրատեսականությունը և բացատրում, թե ինչու է Թուրքիան, չնայած Երևանի հետ հարաբերությունների հնարավոր կարգավորմանը, շարունակում պնդել Հայաստանում սահմանադրական փոփոխությունների և այսպես կոչված «Զանգեզուրի միջանցքի» նախագծի իրականացման վրա։ Քննարկվում են նաև Թուրքիայի գլոբալ աշխարհաքաղաքական հավակնությունները, որը ձգտում է դառնալ լոգիստիկ հանգույց Չինաստանի և Եվրոպայի միջև, ինչպես նաև Հարավային Կովկասի դերն այդ ռազմավարության մեջ։

Լուսանկարում` Ռուբեն Սաֆրաստյանը

VERELQ: Պարոն Սաֆրաստյան, ասացեք խնդրեմ, տարին ավարտվում է, և կան որոշակի հույսեր, որ հաջորդ տարվա սկզբին այս կամ այն կերպ հայ-թուրքական սահմանը կբացվի։ Դուք ունե՞ք նման տեղեկություն կամ սպասելիքներ։ Ի՞նչ է փոխվել, կարո՞ղ է արդյոք նման բան տեղի ունենալ, թե՞ ոչ։

Ռուբեն Սաֆրաստյան: Նախ՝ փոխվել է այն հռետորաբանությունը, որն օգտագործում են թուրք գործիչները։ Այդ հռետորաբանությունը դարձել է, ես կասեի, ավելի նորմալ։

VERELQ: Ավելի զո՞ւսպ։

Ռուբեն Սաֆրաստյան: Այո, ավելի զուսպ և ավելի իրատեսական։ Քանի որ Թուրքիայի բարձրագույն ղեկավարության հայտարարությունները, իմ կարծիքով, որոշակիորեն արտացոլում են մեր տարածաշրջանում ձևավորված իրական ստատուս-քվոն և ընդհանրապես՝ տարածաշրջանի աշխարհաքաղաքական դրությունը։ Փաստացի տարածաշրջանը համաշխարհային նշանակության տարածաշրջանի վերածվելու ճանապարհին է, այն բացվում է աշխարհի առջև։ Եվ թուրք ղեկավարներն իրենց հայտարարություններում ինչ-որ չափով արտացոլում են այդ գործընթացը։

Այդ գործընթացը, կարծում եմ, ազդում է նաև Հայաստանի հետ հարաբերությունների կարգավորման խնդրի՝ թուրք ղեկավարների ընկալման վրա։ Այսինքն՝ նրանց մոտ առաջանում է, որքանով կարող եմ դատել, Հայաստանի հետ հարաբերությունները իրապես կարգավորելու ցանկություն։ Բայց այդ ամենը հենվում է հայ-ադրբեջանական խաղաղության համաձայնագրի ստորագրման վրա։ Ընդհանուր առմամբ իրավիճակը սա է։

Ուստի ես ակնկալում եմ, որ գալիք տարվա ընթացքում Հայաստանի և Թուրքիայի միջև հարաբերությունների կարգավորման հարցում կարող են լինել իրական տեղաշարժեր։ Սակայն այդ ամենը կախված է հայ-ադրբեջանական հարաբերությունների կարգավորման գործընթացից, մասնավորապես՝ խաղաղության պայմանագրի ստորագրումից։

VERELQ: Վերջերս Թուրքիայի արտգործնախարարը խորհրդարանում ելույթ ունենալիս հայտարարեց, որ 2025 թվականին շարունակելու են համաձայնեցնել Հայաստանի և Ադրբեջանի հետ հարաբերությունների կարգավորման գործընթացը։ Բայց նա նաև ասաց, որ ներկայիս քննարկումներում (պայմանականորեն անվանենք «վաշինգտոնյան համաձայնություններ») բացակայում են երկու կարևորագույն կետեր։ Դրանք են, իրենց ձևակերպմամբ՝ «Զանգեզուրի միջանցքը» և Թուրքիայի ու Ադրբեջանի համար անհրաժեշտ սահմանադրական փոփոխությունները, որոնք, ըստ նրանց, պետք է իրականացնեն Հայաստանի իշխանությունները։ Եվ միայն դրանից հետո, ըստ նրա, Թուրքիան կգնա հայ-թուրքական սահմանի բացմանը։ Այսինքն՝ հարցը անգամ վաշինգտոնյան համաձայնությունների կամ խաղաղության պայմանագրի մեջ չէ, Թուրքիայի համար հարցն ավելի՞ լայն է դրված։

Ռուբեն Սաֆրաստյան: Այնուամենայնիվ, ես հակված եմ կարծել, որ հենց Էրդողանի հայտարարություններն են հանդիսանում թուրքական քաղաքականության հիմքը։ Էրդողանը հայտարարել է, որ միակ խոչընդոտը հայ-ադրբեջանական խաղաղության համաձայնագրի ստորագրումն է։ Ընդ որում, նա այդ մասին խոսել է բազմիցս։ Ուստի կարծում եմ՝ ամեն ինչ հենվում է հենց այդ համաձայնագրի ստորագրման վրա։

Բայց մյուս կողմից, ինձ մոտ տպավորություն է ստեղծվել, որ թուրքական կողմը Հայաստանի հետ հարաբերությունների լիակատար կարգավորմանը միանգամից չի գնա, նույնիսկ այդ համաձայնագրի ստորագրումից հետո, այլ այդ գործընթացը կիրականացնի փուլ առ փուլ։ Ես չեմ բացառում, որ գալիք տարվա առաջին կեսին, նույնիսկ մինչև Հայաստանի և Ադրբեջանի միջև համաձայնագրի ստորագրումը, Թուրքիան կձեռնարկի հարաբերությունների կարգավորմանն ուղղված ինչ-որ փոքր քայլեր։ Օրինակ՝ սահմանի բացումը երրորդ երկրների քաղաքացիների և դիվանագիտական անձնագիր ունեցող անձանց համար և այլն։

VERELQ: Այսինքն՝ կկատարի նախնական պայմանավորվածություննե՞րը։

Ռուբեն Սաֆրաստյան: Ինչ-որ չափով, կարծում եմ, Թուրքիայի կողմից որոշակի քայլեր կլինեն, բայց ոչ սկզբունքային բնույթի։ Հարաբերությունների կարգավորման բուն գործընթացը, ինչպես արդեն ասացի, լինելու է փուլային, որքանով ես հասկանում եմ։

VERELQ: Մյուս կողմից, կան նաև լոգիստիկ նախագծեր։ Կա Սյունիքի տարածքով անցնող ճանապարհի նախագիծը, որը կապելու է Ադրբեջանը Նախիջևանի անկլավի հետ։ Եվ Հայաստանի իշխանությունները հույս ունեին, որ դա կդառնա տարածաշրջանային զարկերակ։ Մյուս կողմից՝ Թուրքիան ևս ներգրավված կլինի այդ գործընթացում այն առումով, որ կբացի հաղորդակցությունները Հայաստանի հետ, այդ թվում՝ Գյումրիով։ Սակայն զուգահեռաբար մենք տեսնում ենք, որ Թուրքիան արդեն երկաթուղի է կառուցում հենց դեպի Նախիջևան։ Կան տեխնիկական խմբեր, որոնք զբաղվում են այդ հաղորդակցությունների գնահատմամբ, նրանք հանդիպում են Թուրքիայի ներկայացուցիչների հետ։ Ասացեք խնդրեմ, կոնկրետ ինչո՞ւմ է կայանում Թուրքիայի շահագրգռվածությունը այս հարցում։ Նախիջևանի հե՞տ հաղորդակցության հաստատման, թե՞ Հայաստանի հետ հաղորդակցությունների բացման մեջ։

Ռուբեն Սաֆրաստյան: Ինձ թվում է, որ այս փուլում՝ վերջին տարիների ընթացքում, Թուրքիան վարում է մի քաղաքականություն, որն աշխարհառազմավարական իմաստով ավելի մեծ է ու ընդգրկուն, քան պարզապես մեր տարածաշրջանը։ Թուրքիան ձգտում է վարել այնպիսի քաղաքականություն, որը նրան դուրս կբերի համաշխարհային առաջնորդների շարքը։ Ուստի այս տեսանկյունից Հարավային Կովկասը նրա համար ներկայացնում է ոչ հիմնական, ոչ գլխավոր շահը։

Սակայն Հարավային Կովկասի որոշակի կարևորությունը Թուրքիայի համար կայանում է նրանում, որ այս տարածաշրջանը նշանակություն ունի որպես հաղորդակցային ճանապարհ։ Սա հաղորդակցություն է, որը կկապի Թուրքիան ոչ միայն Ադրբեջանի, այլև Կենտրոնական Ասիայի, իսկ հեռանկարում՝ նաև Չինաստանի հետ։ Այսինքն՝ Թուրքիան փորձում է դառնալ հաղորդակցային հանգույց (hub) Չինաստանի և Եվրոպայի միջև։ Եվ Հարավային Կովկասն այս տեսանկյունից նրա համար կարևոր է։

Թուրքիայի համար Հարավային Կովկասը կարևոր է նաև կենտրոնասիական թյուրքական պետությունների՝ Թյուրքական պետությունների կազմակերպության անդամների հետ կապերի տեսանկյունից։ Սա կարևոր է նաև այն պատճառով, որ Թուրքիան այդ կազմակերպության առաջնորդն է։ Եթե նա ունենա ավելի կարճ ճանապարհ, որը կկապի իրեն այդ պետությունների հետ, նա ավելի մեծ հնարավորություններ կստանա ազդելու նրանց քաղաքականության և ընդհանուր կազմակերպության գործունեության վրա, իսկ դա կբարձրացնի Թուրքիայի հեղինակությունն ամբողջ աշխարհում։

Եվ, իհարկե, Թուրքիայի համար այդ ուղին կարևոր է Ադրբեջանի հետ ամենակարճ երթուղով անմիջական հաղորդակցության համար։

Այս երեք հանգամանքները, որոնք ես նշեցի, իմ կարծիքով, որոշում են Թուրքիայի հետաքրքրությունը մեր տարածաշրջանի նկատմամբ։ Եվ, մասնավորապես, այդ բոլոր նախագծերն անցնում են Հայաստանով։ Ուստի հայ-թուրքական հարաբերությունների կարգավորումը Թուրքիայի համար այս փուլում ունի ոչ թե ինչ-որ վերացական նշանակություն, այլ զուտ գործնական՝ իմ նշած նպատակներին հասնելու համար։

VERELQ: Այդ դեպքում ինչո՞ւ է կառուցվում այդքան թանկարժեք նոր ճանապարհ դեպի Նախիջևան, եթե բացումից հետո լինելու է նաև Հայաստանով անցնող ճանապարհ։

Ռուբեն Սաֆրաստյան: Այդ ճանապարհը, նախևառաջ, անցնելու է Թուրքիայի տարածքով։ Այդ ճանապարհի երկարությունը 224 կիլոմետր է։ Ընդ որում, տեղանքն այնտեղ բավականին կտրտված է, բավականին բարդ։ Եթե հավատանք թուրքական մամուլի հաղորդագրություններին, այդ ճանապարհը լինելու է ժամանակակից և արագընթաց։

Կարծում եմ՝ հենց դա էլ նշանակություն ունի Թուրքիայի համար. հնարավորինս անվտանգ (իր տեսանկյունից՝ սեփական տարածքով) և հնարավորինս արագ իրականացնել այն երեք նպատակները, որոնք ես նշեցի։