Ռուսաստանի արտաքին գործերի նախարար Սերգեյ Լավրովի այցը Երևան մայիսի 20-21-ին դարձավ նշանակալի իրադարձություն, որը կարող է նշանակել շրջադարձ ռուս-հայկական հարաբերություններում երկարատև սառցակալման շրջանից հետո։ Արդյոք երեք հանգուցային հանդիպումները՝ հոկտեմբերյան Պուտին-Փաշինյան հանդիպումը, հունվարյան Միրզոյան-Լավրով բանակցությունները Մոսկվայում և ռուս նախարարի մայիսյան այցը Հայաստան, փակե՞ցին երկու երկրների միջև անվստահության դարաշրջանը։ Ինչ ռազմավարական հաշվարկներ ստիպեցին հայկական ղեկավարությանը վերանայել իր դիրքորոշումը Մոսկվայի հետ հարաբերություններում։ Եվ ինչպե՞ս է նոր աշխարհաքաղաքական իրականությունը, ներառյալ Ադրբեջանի սպառնալիքները և ամերիկյան ներկայության նվազումը տարածաշրջանում, ազդում Հայաստանի արտաքին քաղաքական առաջնահերթությունների վրա։ Այս մասին APRI Armenia-ի ավագ գիտաշխատող, քաղաքագետ Բենիամին Պողոսյանն ասաց VERELQ-ի հարցազրույցում։
Լուսանկարում Բենիամին Պողոսյանն է
VERELQ: Պարոն Պողոսյան, ինչպե՞ս եք գնահատում ընդհանուր առմամբ Ռուսաստանի արտաքին գործերի նախարար Լավրովի այցի արդյունքները Հայաստանում։ Ինչի՞ն էր նվիրված այս այցը, ինչի՞ մասին, ձեր կարծիքով, պայմանավորվեցին կողմերը։ Կարելի՞ է խոսել որոշակի առաջընթացի մասին ռուս-հայկական հարաբերություններում երկարատև սառցակալման շրջանից հետո։
Բենիամին Պողոսյան: Անկասկած, բարդ է եզրակացություններ անել որոշակի պայմանավորվածությունների մասին։ Չեմ բացառում, որ որոշակի հարցերով կողմերը հասել են փոխըմբռնման։ Օրինակ՝ Սյունիքում հյուպատոսություն բացելու հարցով, այս հարցը քննարկվում է արդեն ավելի քան երկու տարի, սակայն առայժմ առանց կոնկրետ արդյունքների։ Բայց ամենակարևորը, իմ տեսակետից, կայանում է երկու մոմենտում։
Առաջին՝ նախարար Լավրովը հրապարակայնորեն հայտարարեց, որ վարչապետ Փաշինյանի և նախագահ Պուտինի հանդիպման ժամանակ 2024 թվականի հոկտեմբերին երկու առաջնորդներն էլ հանձնարարություն տվեցին Ռուսաստանի և Հայաստանի բոլոր գերատեսչություններին ակտիվացնել համագործակցությունը կամ նորացնել այն։ Ինչքանով հասկանում եմ, սա վերաբերում է բոլոր ոլորտներին՝ տնտեսություն, արտաքին քաղաքականություն, բացառություն չկա նաև ուժային բլոկի համար։ Հայաստանում այդ մասին շատ են խոսել՝ լուրեր էին տարածվում, որ վարչապետ Փաշինյանն իսկապես նման հանձնարարություն է տվել Ռուսաստանի հետ հարաբերությունները կարգավորելու մասին։
VERELQ: Սա նշանակու՞մ է ռուս-հայկական հարաբերություններում անվստահության շրջանի ավարտը։
Բենիամին Պողոսյան: Հավանաբար սա է հիմնական կետը։ Երկրորդ՝ ինչպես նշեց Լավրովը Հայ-ռուսական համալսարանում իր ելույթում, Հայաստանի և Ռուսաստանի միջև անվստահության կամ վստահության անբավարարության այն շրջանը, որը տևել է մոտ 2-2,5 տարի, կարելի է համարել ավարտված շնորհիվ երեք հանդիպումների՝ Պուտին-Փաշինյան հոկտեմբերյան հանդիպումը 2024-ին, Միրզոյան-Լավրով հանդիպումը 2025 թվականի հունվարին Մոսկվայում և Լավրովի այցը Երևան 2025 թվականի մայիսին։ Այս երեք դիվանագիտական կոնտակտները, փաստորեն, փակեցին երկկողմանի հարաբերություններում անկայունության և անվստահության շրջանը։
VERELQ: Ի՞նչը, ձեր կարծիքով, ստիպեց հայկական կառավարությանը վերանայել իր դիրքորոշումը Ռուսաստանի հետ հարաբերություններում։
Բենիամին Պողոսյան: Ռազմավարական տեսանկյունից՝ հայկական կառավարությունը հասել է այն ըմբռնմանը, որ Ռուսաստանը շատ երկար ժամանակ դեռ կմնա Հարավային Կովկասում հիմնական, եթե ոչ ամենաազդեցիկ արտաքին դերակատարը։ Արտաքին դերակատարների մասին խոսելիս նկատի ունեմ Թուրքիան, Իրանը, Ռուսաստանը, ԱՄՆ-ը, Եվրամիությունը, Իսրայելը, Հնդկաստանը, Չինաստանն ու մյուսներին։ Հայաստանի ղեկավարությունն գիտակցել է, որ նվազագույնը մի քանի տարի, հնարավոր է նաև տասնամյակներ, Ռուսաստանը կմնա տարածաշրջանում գերիշխող արտաքին ուժը։
Պարզ դարձավ, որ հույսերը Ադրբեջանի հետ խաղաղության պայմանագիր ստորագրելու և Թուրքիայի հետ հարաբերությունների կարգավորման ուղղությամբ առաջընթացի վերաբերյալ Եվրամիության կամ ԱՄՆ-ի միջնորդությամբ չարդարացան։ Պարզ է, որ այլընտրանքային ապագայում հնարավոր չէ ակնկալել ոչ Ադրբեջանի, ոչ Թուրքիայի հետ հարաբերությունների լիակատար իրավական կարգավորում։
VERELQ: Ինչպե՞ս եք բնութագրում Ադրբեջանի ներկայիս քաղաքականությունը Հայաստանի նկատմամբ։
Բենիամին Պողոսյան: Ադրբեջանը շարունակում է վարել ակտիվ և ագրեսիվ քաղաքականություն։ Պահպանվում են նրա բոլոր պահանջները՝ Զանգեզուրի միջանցքի բացումից մինչև այսպես կոչված «արևմտյան Ադրբեջան» ստեղծելը Հայաստանի տարածքում։ Փաստորեն, Ադրբեջանը Հայաստանից պահանջում է համաձայնություն՝ ստեղծելու դե ֆակտո, եթե ոչ դե յուրե, ինքնավար կազմավորում Հայաստանի Հանրապետության ներսում։ Այս պահանջները ուղեկցվում են ուժ գործադրելու սպառնալիքներով՝ Հայաստանին դրանք կատարելու համար հարկադրելու համար։ Նման իրավիճակը կպահպանվի դեռ երկար ժամանակ։
VERELQ: Ո՞րն են այն հիմնական գործոնները, որոնք որոշեցին Հայաստանի արտաքին քաղաքական ընթացքի փոփոխությունը։
Բենիամին Պողոսյան: Իրավիճակը համակողմանիորեն վերլուծելիս կարելի է առանձնացնել մի քանի որոշիչ գործոններ։ Առաջին՝ Ռուսաստանը Հարավային Կովկասում հզոր դերակատար կմնա նվազագույնը 5-10 տարի։ Երկրորդ՝ Ադրբեջանի և Թուրքիայի հետ լիակատար կարգավորում չի լինի դեռ նվազագույնը մի քանի տարի, մինչդեռ Ադրբեջանի կողմից սպառնալիքը կպահպանվի, եթե ոչ ուժգնանա։
Ի թաս ամենայնի, հավաստորեն հնարավոր չէ ասել, սակայն հավանական է, որ Թրամփի նախագահության ավարտով ԱՄՆ-ի ներգրավվածությունը Հարավային Կովկասի գործերում ավելի փոքր կլինի, քան Բայդենի վարչակազմի ժամանակ։
Այս բոլոր գործոնները հայկական կառավարությունը բերեցին այն եզրակացության, որ ձևավորված պայմաններում Հայաստանը չի կարող թույլ տալ լինել՝ չեմ ասի Ռուսաստանի թշնամի, քանի որ երբեք այդպիսին չէր եղել, բայց չի կարող խաղալ Ռուսաստանի դեմ կամ զբաղեցնել բացահայտ անբարյացակամ դիրք։ Տվյալ աշխարհաքաղաքական կոնֆիգուրացիայում շարունակել Հայաստանը ներկայացնել որպես Ռուսաստանի հանդեպ բացահայտ անբարյացակամ երկիր՝ պարզապես անհնար է, նույնիսկ եթե նման ցանկություն գոյություն ունենար։
Այսպիսով, առկա են չորս հիմնական հանգամանքներ՝ Ադրբեջանի և Թուրքիայի հետ լիակատար կարգավորման հեռանկարների բացակայությունը մոտակա տարիներին, ամերիկյան ներկայության հավանական նվազումը Հարավային Կովկասում, Ադրբեջանի կողմից Հայաստանի դեմ ուժ գործադրելու սպառնալիքի պահպանումը, և, վերջապես, այն, որ Ռուսաստանը կմնա տարածաշրջանում ամենաազդեցիկ կամ ամենաազդեցիկներից մեկ արտաքին դերակատարը դեռ նվազագույնը մի քանի տարի, եթե ոչ տասնամյակ։
Այս ամենը նշանակում է, որ ներկա պահին, 2025 թվականի մայիսին, Հայաստանը պարզապես չի կարող թույլ տալ դիրքավորվել որպես Ռուսաստանի հանդեպ անբարյացակամ երկիր։ Անհրաժեշտ է փոխել այս դիրքավորումը և գտնել նոր հավասարակշռություն, դառնալ, առնվազն, նորմալ գործընկեր։ Ֆորմալ, իրավական առումով մենք դեռ մնում ենք դաշնակիցներ, բայց եթե դե ֆակտո դաշնակցություն չկա, դա չի նշանակում ավտոմատ անցում թշնամության։ Բավարար է լինել Ռուսաստանի բարեխիղճ գործընկերը։ Այսպիսին ինձ թվում է հարաբերությունների ռացիոնալացումը:
