Վերջին շրջանում Հայաստանում նկատվում է քաղաքական գործընթացների զգալի ակտիվացում, որն ուղեկցվում է իշխանությունների կոշտ գործողություններով ինչպես Հայ Առաքելական Եկեղեցու, այնպես էլ մի շարք համայնքների նկատմամբ։ Ինչի՞ հետ է կապված ճնշումների այս նոր ալիքը։ Արդյոք քաղաքապետերի և հոգևորականների դեմ հարուցված աղմկահարույց գործերը զուտ քրեակա՞ն են, թե՞ սա գալիք ընտրությունների նախաշեմին քաղաքական դաշտի նպատակաուղղված «զտում» է։
Այս բարդ և ռեզոնանսային հարցերի շուրջ պարզաբանումներ ստանալու համար VERELQ-ը դիմել է հայտնի քաղաքագետ, Կովկասի ինստիտուտի տնօրեն Ալեքսանդր Իսկանդարյանին։ Այս հարցազրույցում մենք քննարկում ենք, թե իրականում ինչի վրա է հենվում ներկայիս իշխանությունը՝ ակտիվ աջակցությա՞ն, թե՞ հանրային ապատիայի (անտարբերության), որո՞նք են դիրքերի պահպանման նրա ռազմավարությունները, և արդյո՞ք կա 2018 թվականի իրադարձությունների կրկնության վտանգ, երբ ընդդիմությանը ճնշելը և ազդեցության գործիքների ոչնչացումը հանգեցրին քաղաքական պայթյունի։ Ձեր ուշադրությանն ենք ներկայացնում զրույցի ամբողջական տեքստը։
VERELQ: Այժմ մենք ականատես ենք լինում իշխանությունների բավականին կոշտ գործողությունների եկեղեցու նկատմամբ, բայց մյուս կողմից, կարելի է ասել, նաև համայնքների նկատմամբ։ Խոսքը նախևառաջ Գյումրի և Մասիս քաղաքների ընդդիմադիր քաղաքապետերի՝ Վարդան Ղուկասյանի և Դավիթ Համբարձումյանի ձերբակալությունների մասին է։ Ինչո՞ւ է դա արվում։ Համայնքների դեպքում՝ դա արվու՞մ է հիմա, սա կապվա՞ծ է ընտրությունների հետ, թե՞ զուտ քրեական գործեր են։
Ալեքսանդր Իսկանդարյան: Ոչ, դա, իհարկե, կապված է ընտրությունների հետ։ Այսինքն՝ նույնիսկ եթե դրանք քրեական գործեր են, միևնույն է, կապված են ընտրությունների հետ։ Պատկերացնել, թե այս ամենը պատահական զուգադիպություններ են, և հանկարծ պարզվել է, որ մեծ թվով համայնքային ծառայողներ և հոգևորականներ հանցագործություններ են կատարում, և դա պարզապես պատահականորեն տեղի է ունեցել հենց հիմա, մեղմ ասած, բարդ է։
Իհարկե, այս բոլոր գործերում քաղաքական համատեքստ կա։ Եվ պետք է ենթադրել, որ այդ քաղաքական համատեքստը նախընտրական է։ Իրականում ընտրությունների նախապատրաստությունն արդեն ընթանում է։ Այն բավականին ակտիվ է ընթանում, դա տեսանելի է։ Եվ, մասնավորապես, ընտրությունների բաղադրիչներից մեկը ընտրական դաշտի նախապատրաստումն է։ Եվ մենք հենց դա էլ տեսնում ենք։
Այսինքն՝ մարդիկ, ովքեր ձերբակալվում են, որոնց դեմ կոմպրոմատներ են տարածվում և այլն, այն մարդիկ են, որոնց ակնհայտորեն կասկածում են նրանում, որ նրանք կարող են իրենց շուրջը համախմբել ընդդիմադիր տրամադրություններ, աջակցել այդ տրամադրություններին։ Խոսքը կոնկրետ մարդկա՞նց, թե՞ պաշտոններ զբաղեցնող մարդկանց մասին է, կարևոր չէ, այս ամենը մոտավորապես տեղավորվում է նույն պարադիգմի մեջ, և, երևի, այսպիսի պարադիգմ գոյություն կունենա մինչև ընտրություններ։
VERELQ: Դե, տեսեք, այս, այսպես ասած, օջախների՝ տեղային դիմադրության օջախների ճնշումը՝ ի դեմս համայնքների կամ ընդդիմադիր քաղաքապետերի, հանգեցնու՞մ է այդ մարզերում իշխանության կողմնակիցների շրջանակի ընդլայնմանը, թե՞ իշխանությունից ներսից ավելի մեծ մերժման։
Ալեքսանդր Իսկանդարյան: Ես ընդհանրապես չեմ կարծում, թե իշխանությունն ակնկալում է զինակիցների աջակցությունը, ինչպես Դուք նրանց անվանեցիք, կամ հավատարիմների աջակցությունը։ Այսինքն՝ մարդկանց, ովքեր աջակցում են իշխանությանը։ Ինձ թվում է, որ հասկանալի է, որ նրանք կան հասարակության մեջ, և նաև հասկանալի է, որ նրանք քիչ են։ Մարդիկ, ովքեր միանշանակորեն սատարում են իշխանությանը և սատարելու են նրան ցանկացած հանգամանքներում, բավարար չեն ընտրություններում հաղթելու համար։
Համապատասխանաբար, հաշվարկը դրվում է նրա վրա... Իշխանության իրական հիմքը, իշխանության իրական հենարանը ոչ թե աջակցությունն է, այլ ապատիան (անտարբերությունը)։ Այսինքն՝ այն մարդիկ, ովքեր չեն պատրաստվում դրան մասնակցել։ Պայքարը ոչ թե այն մարդկանց համար է, ովքեր աջակցում են։ Այն ամենից հետո, ինչ տեղի ունեցավ, այս բոլոր տարիներից հետո, պատերազմում պարտությունից հետո, եկեղեցու դեմ պայքարից հետո և այլն, հասկանալի է, որ այն մարդիկ, ովքեր մինչ օրս շարունակում են սատարել իշխանությանը, միջուկն են։ Եվ այդ մարդիկ քվեարկելու են [իշխող կուսակցության] օգտին։
Ավելին, պետք է ենթադրել, որ նրանք լավ մոբիլիզացված են։ Եվ, համապատասխանաբար, նրանք կգան տեղամասեր։ Հետևաբար, խնդիրը երկուսն է։ Երկու խնդիր։ Առաջինը, որպեսզի մասնակցությունը ցածր լինի, որպեսզի զգալի թվով մարդիկ տեղամասեր չգան։ Եվ նրանցից, ովքեր կգան, որպեսզի գան աջակցող մարդիկ։ Եվ որպեսզի մինչև ընտրություններ չստեղծվեն ինչ-որ բիֆուրկացիոն կետեր (որևէ գործընթացի զարգացման կրիտիկական պահ կամ շրջադարձային կետ - խմբ.), որոնք կկարողանային կուտակել դժգոհությունը և վերցնել ապատիկ ընտրազանգվածի մի մասը, որը չի գալու։
Ահա խնդիրը։ Եվ, համապատասխանաբար, երևի, այդ խնդիրը լուծվում է այնպես, որպեսզի բոլոր նույնիսկ պոտենցիալ բիֆուրկացիոն կետերը, այսինքն՝ մարդկանց, կառույցներին, որոնք տեսականորեն կարող էին իրենց շուրջը բողոք խմբավորել, որպեսզի ինչ-որ կերպ պայքարեն նրանց դեմ և վերացնեն նրանց։
Շատ հեշտ է հասկանալ, թե ինչու է դա տեղի ունենում։ Որովհետև ներկայիս իշխող կուսակցությունն այդպես է եկել իշխանության՝ դառնալով բողոքի այդ բիֆուրկացիոն կետը, ընտրություններից բառացիորեն մի երկու-երեք ամիս առաջ։ Այս բառի բուն իմաստով, քանի՞ մարդ կար Փաշինյանի շուրջը։ Տասնյակներ։ Եվ ավելին։ Եվ այն գիտակցումը, որ դա սկզբունքորեն հնարավոր էր, հանգեցնում է նրան, որ փորձում են նման հնարավորությունները չեզոքացնել բավականին հեռավոր մատույցներում։ Կարծում եմ՝ տեղի ունեցողի իմաստը դրանում է։
VERELQ: Դե, բողոքի այս կետերի քայքայումը, ինստիտուցիոնալ ընդդիմության քայքայումը, չգիտեմ... Սա ի վերջո ինչի՞ կարող է հանգեցնել։ Նրան, ինչ եղավ 2018 թվականի՞ն։ Որովհետև այն ժամանակ էլ ինչ-որ պահի իշխանության վրա ազդելը քաղաքական գործիքներով գրեթե անհնար դարձավ, և այս ամենը ի վերջո պայթեց։
Ալեքսանդր Իսկանդարյան: Ես մինչ այժմ խոսում էի իշխանությունների տրամաբանության մասին, ինչպես ես եմ այն հասկանում։ Այժմ իմ տրամաբանության մասին։ Ինձ թվում է, որ երբեմն կիրառվող միջոցներն ավելորդ են։ Որոշ դեպքերում ինձ թվում է, որ պարտադիր չէ դա անել։ Որոշ դեպքերում ինձ թվում է, որ կարելի էր պայմանավորվել։ Ենթադրենք, ինձ թվում է, որ Եկեղեցին ի սկզբանե սկզբունքորեն բավականին պայմանավորվելու ունակ էր։ Դե և այլն։ Այսինքն՝ սկզբունքորեն այն, ինչ ես մինչ այդ շարադրում էի, դա, ինչպես ես եմ հասկանում, իշխանության տրամաբանությունն էր։
Այժմ Դուք ինձ հարցնում եք, թե ինչ կարող է ստացվել դրանից։ Դրանից կարող է ստացվել հաղթանակ ընտրություններում։ Ավելին, դա բավականին հավանական է։ 8 ամիս առաջվա համար կանխատեսումներ անել պետք չէ։ Դա սխալ կլիներ։ Բայց, ինչպես սոցիոլոգներն են ասում, եթե ընտրությունները լինեին վաղը, շատ հավանական է, որ դա կարող էր ստացվել։
Բայց նույնիսկ եթե դա ստացվի... Այո, Դուք նաև նշեցիք ինստիտուցիոնալ ընդդիմությանը։ Ահա ինստիտուցիոնալ ընդդիմությունից իշխանությունը չի վախենում։ Ահա խորհրդարանական ինստիտուցիոնալ ընդդիմությունից իշխանությունը չի վախենում։ Եվ հենց դրա համար էլ նրանց դեմ շատ լուրջ բռնաճնշումներ մենք չենք տեսնում։ Որովհետև դա չի ընկալվում որպես վտանգ։
Բայց շարունակենք։ Համապատասխանաբար, եթե ենթադրենք, որ ընտրությունները կարող են շահվել, դրանից հետո, եթե ենթադրենք, որ հետընտրական բողոքի ակցիաները նույնպես կհաղթահարվեն... Որովհետև բողոքի ակցիաներ կլինեն, ընտրությունները կհայտարարվեն կեղծված, ամեն ինչ կլինի, չեն ճանաչի և այլն։ Բայց քանի որ բողոքի ակցիաները իրականում կազմակերպող չկա, ապա և այս փուլը կարող է հաղթահարվել։ Սա ես միանգամայն հավանական եմ համարում։
Բայց իշխանության սոցիալական լեգիտիմությունը դրանից, իհարկե, չի բարձրանա։ Այս ամենի արդյունքում սոցիալական, ոչ բյուրոկրատական լեգիտիմությունը կարող է նվազել, իսկ բյուրոկրատականը կմնա։ Եվ սա իսկապես իրավիճակ է, որը նման է նրան, ինչ կար մինչև 2018 թվականը։ Բայց [ասել], թե արդեն հասունացել է բողոք այնպիսի տեսքով, ինչպիսին այն կար 2018 թվականին, ինձ այդպես չի թվում։ Ինձ թվում է, որ դեռ վաղ է։ Ես կարող եմ սխալվել։ Երբեմն դա տեղի է ունենում շատ արագ, ինչպես տեղի ունեցավ 2018 թվականին։
Բայց 2018 թվականին հեղափոխության համար շատ լուրջ հիմք կար։ Դրանք բողոքի ակցիաներ էին, որոնք սկսվել էին դեռևս բնապահպանական և սոցիալական ակցիաներից (Թեղուտից, Պուրակից, «Մոսկվա» կինոթատրոնից, «Էլեկտրիկ Երևանից») և այլն։ Երկար գործընթաց, երբ հասարակությունը փորձի և սխալի մեթոդով փնտրում էր հենց այդ բիֆուրկացիոն կետը։ Եվ երբ առաջարկվեց նախագիծ, բավականին տեխնիկապես գրագետ առաջարկված՝ բողոքը կենտրոնացնելու [համար], դա աշխատեց։ Այսպիսով, դրա վրա գնաց, դե, չգիտեմ, բավականին շատ ժամանակ։
Հիմա այս գործընթացը, ամենասկզբում, այն սկսվեց Բագրատ Սրբազանի շարժումով։ Ինձ չի թվում, թե այդքան արագ կարող է տեղի ունենալ հենց այս կուտակումը։ Իսկ այնտեղ արդեն, հետո, ընտրություններից հետո, կտեսնենք՝ ինչպես դա կզարգանա։
VERELQ: Եվ վերադառնալով վերջին հարցերին՝ կրկին մարզերին։ Ընդհանուր առմամբ, մենք մի կողմից ունենք մարզերի խոշորացման գործընթաց, այնտեղ անընդհատ նոր քաղաքապետեր են ընտրվում, [և մենք տեսնում ենք], որ որոշ տեղերում իշխանությունները պարտվում են։ Ընդհանրապես, ընդհանուր առմամբ, Դուք որպես փորձագետ ինչպե՞ս եք վերաբերվում մարզերի խոշորացման և մարզային ընտրությունների այս գործընթացին։ Սա ի՞նչ է, և որքանո՞վ է դա դրական պատմություն երկրի, ընտրական գործընթացի համար։
Ալեքսանդր Իսկանդարյան: Տեսեք։ Կարևոր չէ՝ խոշորացում, փոքրացում։ Դե, եկեք հիշենք։ Մենք ընդհանրապես հիմա շատ նման ենք նրան, ինչ կար մինչև հեղափոխությունը։ Ահա իշխանությունը ինստիտուցիոնալ փոփոխությունների, Սահմանադրության փոփոխության և 2017 թվականի ընտրությունների միջոցով փորձում էր արձանագրել իր իշխանության մնալը։ Ի՞նչ դուրս եկավ դրանից։
Այսինքն՝ մենք ինստիտուցիոնալ փոփոխություններ ենք անում, դա այն ժամանակ կոչվում էր անցում կիսանախագահականից խորհրդարանական մոդելի։ Ձևականորեն դա այդպես էր կոչվում։ Իրականում դա անցում էր սուպերնախագահականից սուպերվարչապետական մոդելի։ Իրականում ոչինչ չփոխվեց այդ առումով։
Այսինքն՝ խոսքն այստեղ... ինձ թվում է, կարևորը ոչ թե ինստիտուցիոնալ ձևավորումն է։ Բայց, օրինակ, այնպիսի կոպիտ խախտումները, որոնք կային Հայաստանի Հանրապետության գոյության սկզբում, այն, ինչ կոչվում է «ballot stuffing» (լցոնումներ), քվեաթերթիկների զանգվածային լցոնումներ, ուղղակի կաշառքներ և այլն, դրանք չէ՞ որ աստիճանաբար անհետանում էին, և, ընդհանուր առմամբ, այդքան կոպիտ արդեն ոչ ոք չի աշխատում։ Բայց արդյունքը միևնույն է մոտավորապես նույնն է։
Այսինքն՝ այն, թե ինչպես է տրամադրված հասարակությունը, չափազանց վատ է ներկայացված քաղաքական էլիտաներում։ Դրանք տարբեր կերպ են կառուցված։ Համապատասխանաբար, ինձ թվում է, որ խնդիրն այստեղ ոչ թե այն է, թե ինչպես խոշորացնել կամ փոքրացնել ընտրական համայնքները կամ տարբեր մակարդակները, այլ բողոքի, մերժման, բևեռացման և այլնի այս պահանջարկի մեջ է։
Եվ այս առումով չափազանց ցուցադրական է և հետաքրքիր... չափազանց հետաքրքիր է հենց Գյումրիի ցուցանիշը։ Որովհետև Գյումրին քվեարկել է ոչ թե Վարդան Ղուկասյանի օգտին։ Չէ՞ որ յուրաքանչյուր գյումրեցի հասկանում է, թե ով է Վարդան Ղուկասյանը։ Նրանք քվեարկել են գոյություն ունեցող համակարգի, սխեմայի, մարդկանց դեմ։ Եվ ահա սա բողոքի պահանջարկի ցուցիչ է։
Բայց առայժմ այսօրվա դրությամբ պահանջարկ կա, պատասխան չկա։ Այսինքն՝ պահանջարկ կա, առաջարկ չկա։ Եվ որպեսզի այն չլինի էլ, իշխանությունները փորձում են այս խնդրի հետ գլուխ հանել հեռավոր մատույցներում։
