Անկարան և Բաքուն ՀՀ-ից ռուսական զորքերի դուրսբերման գլխավոր շահառուներն են (հարցազրույց)

Հարավային Կովկասում աշխարհաքաղաքական փոփոխությունների ժամանակաշրջանում տարածաշրջանի քաղաքական առաջնորդների յուրաքանչյուր քայլը ձեռք է բերում հատուկ նշանակություն։ Հայաստանի վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանի վերջերս Մոսկվա կատարած այցը ԱՊՀ գագաթնաժողովին դարձել է փորձագետների և վերլուծաբանների ուշադրության առարկա։

VERELQ տեղեկատվական-վերլուծական կենտրոնը ձեր ուշադրությանն է ներկայացնում հարցազրույց հայ քաղաքագետ Դավիթ Հարությունովի հետ, որտեղ փորձագետը կիսվում է իր տեսակետով այս այցի արդյունքների և դրա հնարավոր հետևանքների վերաբերյալ տարածաշրջանի համար։

Հարցազրույցում Հարությունովը քննարկում է Հայաստանի և Ռուսաստանի հարաբերությունների փոփոխվող դինամիկայի հիմնական ասպեկտները, անդրադառնում է տարածաշրջանային անվտանգության հարցերին և գնահատում Հարավային Կովկասում իրավիճակի զարգացման հնարավոր սցենարները։

Հարցազրույցն ընդգրկում է թեմաների լայն շրջանակ՝ հայ-իրանական սահմանի անցակետերի վերահսկողության փոխանցումից մինչև աշխարհաքաղաքական գործոնները, որոնք ազդում են հայկական ղեկավարության որոշումների վրա։ Հատուկ ուշադրություն է դարձվում տարածաշրջանում տնտեսական և տրանսպորտային միջանցքների ապաշրջափակման գործընթացում Ռուսաստանի դերին։

Լուսանկարում՝ քաղաքագետ Դավիթ Հարությունով

Ինչպե՞ս կգնահատեիք վարչապետ Նիկոլ Փաշինյանի՝ Մոսկվա ԱՊՀ գագաթնաժողովին կատարած այցի հիմնական արդյունքները։ Որպես փորձագետ՝ ի՞նչը կառանձնացնեիք որպես կարևոր պահ և ինչո՞ւ։

Կոնկրետ արդյունքները նախևառաջ կապված են ռուսական կողմի հետ ձեռք բերված պայմանավորվածության հետ՝ Հայաստանի սահմանի պահպանության մեջ հայ սահմանապահների մասնակցության վերաբերյալ Թուրքիայի և Իրանի հետ։ Մնացած հարցերում հիմնական պահը հենց հայկական կողմի մասնակցությունն է ԱՊՀ ձևաչափին և Մոսկվայի հետ շփումներին՝ Երևանի՝ Արևմուտքի հետ համագործակցության ընդլայնման ձգտման ֆոնին։ Երևանի մասնակցությունը ԱՊՀ գագաթնաժողովին արտացոլում է հայկական կողմի կողմից վերջին ամիսներին իրականացվող ավելի զգույշ քաղաքականությունը, որը նպատակ ունի նվազեցնել լարվածությունը Մոսկվայի հետ հարաբերություններում։

Ձեր կարծիքով, ինչպե՞ս կարող է հայ-իրանական սահմանի անցակետերի վերահսկողության փոխանցումը հայ սահմանապահներին ազդել տարածաշրջանի անվտանգության և Հայաստան-Իրան հարաբերությունների վրա։

Ընդհանուր առմամբ, տարածաշրջանի համար դա նշանակում է ռուսական ազդեցության և ներկայության շարունակական կրճատում։ Ներկայիս իրավիճակում այս գործընթացի հիմնական շահառուները դառնում են Թուրքիան և Ադրբեջանը։ Իրանի հետ հարաբերությունների տեսանկյունից անմիջական ազդեցություն չկա, Թեհրանը առայժմ բավականին զուսպ է արձագանքում Երևանի կողմից իր քաղաքական կողմնորոշման վերանայմանը։ Սակայն անվտանգության ոլորտում Արևմուտքի հետ փոխգործակցության ընդլայնման շարունակման դեպքում Հայաստանը կարող է խնդիրներ ունենալ մանևրելու և միաժամանակ ԱՄՆ-ի հետ շփումները ընդլայնելու և Իրանի հետ նորմալ հարաբերությունները պահպանելու փորձերում։

Հաշվի առնելով ռուս սահմանապահների դուրսբերումը Զվարթնոց օդանավակայանից և հայ-ադրբեջանական սահմանից, կարելի՞ է այս քայլերը դիտարկել որպես Հայաստանում ռուսական ազդեցության նվազման կամ ռուսական ռազմական ներկայության կրճատման նշան։ Ինչպիսի՞ն կարող են լինել այս փոփոխությունների հետևանքները հայ-ռուսական հարաբերությունների համար։

Անշուշտ, տեղի ունեցողը Հայաստանում ռուսական ազդեցության և ներկայության կրճատման նշան է։ Երևանը բավականին հետևողականորեն իրականացնում է որոշակի քաղաքականություն այս ուղղությամբ, միևնույն ժամանակ գործելով բավականին զգուշորեն, քանի որ ողջ բարձրաձայն հռետորաբանության պարագայում այս քայլերը չեն շոշափում, առնվազն առայժմ, այնպիսի թեմաներ, ինչպիսիք են տնտեսական համագործակցությունը կամ Հայաստանում ռուսական ռազմաբազայի ներկայությունը։ Իր հերթին Մոսկվան, ինչպես Իրանի և Թուրքիայի հետ սահմանի պահպանության դեպքում, այնպես էլ «Զվարթնոց» օդանավակայանի անցակետի հարցում, չի մտնում ուղղակի հակամարտության մեջ, և այս միջոցառումներն ըստ էության իրականացվում են համաձայնեցված կերպով։

Հետագա իրադարձությունների ընթացքը շատ մեծապես կախված է նրանից, թե Երևանը կշարունակի՞ ներկայիս, համեմատաբար զգույշ քաղաքականությունը, թե Մոսկվայի հետ հարաբերությունների վերանայումը կշոշափի Ռուսաստանի համար ավելի զգայուն թեմաներ, ինչը կարող է առաջացնել ռուսական կողմի ավելի կոշտ արձագանքը։ Մեկ այլ գործոն մնում է ուկրաինական հակամարտությունը, որի դադարեցումը որևէ ձևով կընդլայնի Մոսկվայի հնարավորությունները՝ տարածաշրջանում իր դիրքերն ամրապնդելու համար։

Ի՞նչ աշխարհաքաղաքական գործոններ կարող էին ազդել Հայաստանի սահմանների վերահսկողությունը ազգային անվտանգության ուժերին փոխանցելու որոշման վրա։

Այս որոշումները մեկուսացված բնույթ չեն կրում, այլ հանդիսանում են ավելի լայն քաղաքականության մաս, որը Երևանում կոչում են անվտանգության ոլորտում հարաբերությունների «դիվերսիֆիկացիա»։ Կարելի է առանձնացնել մի քանի գործոններ, որոնք հանգեցրին դրա սկզբին և, մասնավորապես, սահմանների վերահսկողության վերաբերյալ որոշմանը։ Դրանցից մեկը Արևմուտքի դիրքորոշումն է, որը շահագրգռված է Հայաստանում ռուսական դիրքերի կրճատմամբ։ Սակայն դիվերսիֆիկացիայի քաղաքականությունն ինքնին սկսվեց 2020-22 թվականների իրադարձություններից հետո, երբ Հայաստանի իշխանություններին պարզ դարձավ, որ ռուսական անվտանգության երաշխիքները չեն գործում, առնվազն այն ծավալով և տեսքով, որով դա ակնկալում էին Երևանում։

Մեկ այլ գործոն է Ռուսաստանի արտաքին քաղաքական առաջնահերթությունների համակարգում Հայաստանի նշանակության որոշակի նվազումը։ Ուկրաինական հակամարտության սկսվելուց և արևմտյան պատժամիջոցների ներդրումից հետո մեր տարածաշրջանում տեղի ունեցավ Մոսկվայի առաջնահերթությունների վերանայում. առաջին պլան մղվեցին Իրանի հետ շփումները և այդ երկրի հետ ցամաքային կապի պահպանման անհրաժեշտությունը, և այս հարցում Ադրբեջանի դիրքերն ավելի ուժեղ են, քան Հայաստանինը։

Հաշվի առնելով, որ ռուս սահմանապահները պահպանում էին հայ-իրանական սահմանը Հայաստանի անկախություն ձեռք բերելու պահից, ձեր կարծիքով, որքանո՞վ են պատրաստ հայկական սահմանապահ զորքերն այս խնդիրն ինքնուրույն կատարելու։ Ի՞նչ մարտահրավերներ կարող են առաջանալ վերահսկողության փոխանցման գործընթացում։

Սահմանի պահպանության մեջ հայ սահմանապահների մասնակցության ընդլայնման վերաբերյալ որոշումները, ամենայն հավանականությամբ, կստեղծեն որոշակի մարտահրավերներ, քանի որ կպահանջեն նոր մարդկային և նյութական ռեսուրսներ՝ Հայաստանի առանց այդ էլ բավականին սահմանափակ հնարավորությունների պայմաններում։

Հաշվի առնելով Ռուսաստանի փոխվարչապետ Ալեքսեյ Օվերչուկի հայտարարությունը Հարավային Կովկասում տնտեսական և տրանսպորտային միջանցքների ապաշրջափակման գործում Ռուսաստանի մասնակցության անհրաժեշտության մասին, ինչպես նաև նրա կողմից նշված եռակողմ խմբի աշխատանքում լճացումը, ինչպե՞ս եք գնահատում Ռուսաստանի դերն ու հնարավորություններն այս գործընթացում։ Կարո՞ղ է արդյոք Մոսկվան դառնալ արդյունավետ միջնորդ հաղորդակցությունների ապաշրջափակման գործում՝ հաշվի առնելով ներկայիս աշխարհաքաղաքական իրավիճակը և Հայաստանի դիրքորոշումը ինքնիշխանության զիջումների անթույլատրելիության վերաբերյալ։

Ներկայումս Ռուսաստանի ակտիվ դերի վերականգնումը հաղորդակցությունների ապաշրջափակման բանակցություններում և ընդհանուր առմամբ հայ-ադրբեջանական խաղաղ գործընթացում բավականին անհավանական է։ Դա կապված է նրա հետ, որ կողմերը (հիմնականում Բաքվի ճնշման տակ) այս գործընթացը տեղափոխել են հիմնականում երկկողմ ձևաչափ։ Բացի այդ, պահպանվում է փակուղին հաղորդակցությունների հարցում, որը կապված է կողմերի միջև անհամաձայնությունների հետ՝ Հայաստանի Սյունիքի մարզով անցնող և Նախիջևանը Ադրբեջանի մնացած տարածքի հետ կապող հաղորդակցությունների վերահսկողության և սահմանային ռեժիմի վերաբերյալ։ Առայժմ չի երևում, որ Մոսկվան առաջարկում է որևէ լուծումներ, որոնք թույլ կտան հաղթահարել այս փակուղին, զուգահեռաբար անփոփոխ է մնում նաև Երևանի դիրքորոշումը 2020 թվականի նոյեմբերի 9-ի եռակողմ հայտարարության մեջ Հայաստանի տարածքով անցնող ճանապարհի կետի վերաբերյալ։