TRIPP (Trump Route for International Peace and Prosperity) նախագծի և Հարավային Կովկասի տարածաշրջանում ամերիկյան ներկայության ակտիվացման հետ կապված վերջին իրադարձությունները Ռուսաստանի և Իրանի՝ որպես առանցքային խաղացողների, կողմից միանշանակ արձագանք չեն առաջացրել: Դրան հաջորդել են բարձր մակարդակի դիվանագիտական շփումներ Երևանի, Թեհրանի և Մոսկվայի միջև: Ինչպե՞ս են այս երկրներն ընկալում Հայաստանի և ԱՄՆ-ի նախաձեռնությունները: Արդյոք Երևանին հաջողվե՞լ է փարատել նրանց մտահոգությունները: Այս և շատ այլ հարցերի մասին բացառիկ հարցազրույցում մենք զրուցել ենք APRI Armenia վերլուծական կենտրոնի ավագ գիտաշխատող Բենիամին Պողոսյանի հետ: Նա վերլուծում է Թեհրանից և Մոսկվայից ստացվող երկակի ազդակները, քննարկում է աշխարհաքաղաքական շահերը և կանխատեսում, թե ինչ է սպասվում տարածաշրջանին մոտ ապագայում:
Լուսանկարում` Բենիամին Պողոսյան - APRI Armenia | Applied Policy Research Institute of Armenia
VERELQ: Ձեր կարծիքով՝ կարելի՞ է ասել, որ Ռուսաստանի և Իրանի՝ ներկայումս առկա մտահոգությունները պայմանավորված էին Փեզեշքյանի և Օվերչուկի՝ Հայաստան կատարած այցերով: Եվ արդյոք հայկական կողմին հաջողվե՞ց համոզել այդ երկրներին կամ փարատել նրանց մտահոգությունները:
Բենիամին Պողոսյան: Առաջին հերթին կարևոր է նշել, որ Իրանի և Ռուսաստանի հայտարարությունները լիովին նույնական չէին: Իրանն ուներ մի քանի տարբեր արձագանքներ: Օրինակ, հոգևոր առաջնորդին և Իսլամական հեղափոխության պահապանների կորպուսին (ԻՀՊԿ) մոտ կանգնած շրջանակներն ավելի կոշտ հայտարարություններ էին անում: Մենք հիշում ենք, թե ինչպես էր պարոն Վելայաթին ասում, որ Իրանը թույլ չի տա, այսպես կոչված, «Զանգեզուրի միջանցքի» կամ «Թրամփի միջանցքի» ստեղծումը՝ ո՛չ Ռուսաստանի հետ, ո՛չ առանց նրա: Նա նույնիսկ դա անվանեց «գերեզման Թրամփի վարձկանների համար»:
Միևնույն ժամանակ, նախագահը, արտաքին գործերի նախարարը և Իրանի ԱԳՆ-ն ավելի մեղմ հայտարարություններով էին հանդես գալիս՝ պնդելով, որ ճանապարհը գտնվելու է Հայաստանի իրավասության ներքո, ինչը, ըստ նրանց, պաշտպանում է Իրանի «կարմիր գծերը»:
Սա Թեհրանի առաջին արձագանքն էր: Բազմաթիվ հեռախոսազրույցներ եղան, այդ թվում՝ Փեզեշքյանի, Հայաստանի Անվտանգության խորհրդի քարտուղար Արմեն Գրիգորյանի և Իրանի Ազգային անվտանգության բարձրագույն խորհրդի նոր քարտուղարի միջև: Դրան հաջորդեց պարոն Փեզեշքյանի այցը Երևան: Որքանով ես գիտեմ, այս այցը նախատեսված էր դեռ մինչև օգոստոսի 8-ը, ուստի չեմ կարծում, որ այն կարելի է համարել արտակարգ, Վաշինգտոնի իրադարձություններով պայմանավորված այց: Այնուամենայնիվ, օգոստոսի 8-ի իրադարձությունները, անշուշտ, մեծ նշանակություն ունեցան թե՛ բուն այցի, թե՛ դրա ընթացքում տեղի ունեցած բոլոր քննարկումների համար:
Պարոն Փեզեշքյանի հայտարարությունները նույնպես երկակի էին: Մի կողմից նա ասաց, որ Իրանը գոհ է, որ Հայաստանի տարածքային ամբողջականությունը պաշտպանված է, և որ Թեհրանը դեմ է սահմանների փոփոխությանը: Սակայն նրա դիրքորոշումը լիովին հստակ չէր: Օրինակ, երբ նա հայտարարեց, որ Իրանը դեմ է տարածաշրջանում «երրորդ ուժերի» կամ «տարածաշրջանից դուրս ուժերի» ներկայությանը, այդ թվում՝ հայ-իրանական սահմանին, հստակ չէր, թե կոնկրետ ինչ նկատի ուներ: Արդյոք Իրանը դե՞մ է ռազմական ներկայությանը, թե՞ նա դեմ է անվտանգության հետ կապված ցանկացած ուժերի, ներառյալ նույնիսկ մասնավոր ընկերություններին:
Մենք դեռևս չգիտենք TRIPP նախագծի հետ կապված մանրամասները: Սակայն ակնհայտ է, որ ամերիկացիներն այնտեղ որոշակի դեր են ունենալու: Նույնիսկ եթե դա լինի հայ-ամերիկյան համատեղ ընկերություն, որը գրանցված է Հայաստանում և աշխատում է հայկական օրենքներով, այնուամենայնիվ, այն բացառիկ իրավունքներ կունենա այդ հաղորդակցությունը կառավարելու համար, որը պետք է տեղակայված լինի Իրանի սահմանի մոտ: Իսկ դա նշանակում է, որ հայ-իրանական սահմանի մոտ ամերիկյան որոշակի ներկայություն լինելու է: Որքան ես եմ հասկանում, Իրանի դիրքորոշումը դեռևս լիովին պարզ չէ: Արդյոք նրանք դե՞մ են ցանկացած ամերիկյան ներկայությանը, թե՞ միայն ռազմականին: Եթե ճանապարհը կառավարելու համար ստեղծվի հայ-ամերիկյան ընկերություն, և դա խնդիրներ չառաջացնի Իրանի ապրանքների՝ Հայաստանով Ռուսաստան կամ Եվրոպա առևտրի և տարանցման համար, ապա, հնարավոր է, իրանցիները կոշտ հայտարարություններ չանեն: Այսպիսով, նույնիսկ Փեզեշքյանի այցից և նրա հայտարարություններից հետո, ես Իրանի դիրքորոշման վերաբերյալ վերջնական պարզություն չունեմ:
VERELQ: Իսկ ի՞նչ կասեք Ռուսաստանի մասին:
Բենիամին Պողոսյան: Ինչ վերաբերում է Ռուսաստանին, նրա առաջին հայտարարությունները, այսպես ասած, չեզոք-դրական էին: Ռուսաստանը հայտարարեց, որ միշտ էլ աջակցել է Հարավային Կովկասի կայունությանը և զարգացմանը: Ռուսաստանի փոխվարչապետ **Ալեքսեյ Օվերչուկը** նույնիսկ ասաց, որ եթե Վաշինգտոնում ստորագրված փաստաթղթերն օգնեն ավելի կայուն Հարավային Կովկաս ստեղծել, ապա Ռուսաստանը կաջակցի դրան: Նա ընդգծեց, որ Հայաստանը ռազմավարական դաշնակից և բարեկամ երկիր է, և եթե դա լավ է Հայաստանի համար, ապա լավ է նաև Ռուսաստանի համար:
Սակայն այս հայտարարությունները հնչեցին օգոստոսի 9-10-ին: Այնուհետև, օգոստոսի 10-ից հետո, մենք լսեցինք ՌԴ ԱԳՆ ներկայացուցչի հայտարարությունները, որոնք արդեն որոշակի նրբություններ էին պարունակում: Ռուսաստանը հայտարարեց, որ թեև ուրախ է խաղաղության և կայունության համար, կան հարցեր, որոնք պարզաբանման կարիք ունեն:
Առաջին նրբությունը: Հայաստանի և Իրանի սահմանին գտնվում են ռուսական սահմանապահ զորքեր: Ռուսաստանը ցանկանում է հասկանալ, թե ինչ է նշանակում ամերիկացիների պոտենցիալ ներկայությունն այդ տարածքում, անկախ նրանից, թե ինչ ձևով դա կլինի: Եվ ինչպե՞ս է դա համապատասխանում 1992 թվականի պայմանագրին, որը Հայաստանն ու Ռուսաստանը ստորագրել են հայ-իրանական և հայ-թուրքական սահմաններին ռուսական սահմանապահ զորքեր տեղակայելու մասին:
Երկրորդ նրբությունը: Հայաստանն ասում է, որ ամերիկացիները մասնակցելու են տարանցման և մաքսային հսկողության հարցերին: Ռուսաստանը հարց է տալիս, թե ինչ է դա նշանակում, քանի որ Հայաստանը Եվրասիական տնտեսական միության (ԵԱՏՄ) անդամ է, իսկ ԱՄՆ-ը՝ ոչ: Ըստ էության, Հայաստանի սահմանը ԵԱՏՄ միասնական մաքսային տարածքն է: Ռուսաստանը կարծում է, որ դա կարող է խնդիրներ ստեղծել:
Կարծում եմ, որ ընդհանուր առմամբ և՛ Ռուսաստանը, և՛ Իրանը չեն կարող գոհ լինել: Աշխարհաքաղաքական տրամաբանությունն ասում է, որ դա չի կարող նրանց ձեռնտու լինել: Սակայն Իրանն այժմ շատ մեծ արտաքին և ներքին խնդիրներ ունի: Բազմաթիվ խոսակցություններ կան այն մասին, որ վերջին 12-օրյա պատերազմը չի լուծել Իսրայելի ռազմավարական խնդիրները, և Իրանի միջուկային ծրագրի հետ կապված իրավիճակը չի փոխվել: Կան գնահատականներ, որ նոր իրանա-իսրայելական պատերազմի հավանականությունը շատ մեծ է, հնարավոր է՝ նույնիսկ մինչև 2025 թվականի վերջ կամ 2026 թվականին: Հասկանալի է, որ այժմ Իրանի գլխավոր նպատակը այս հնարավոր ագրեսիային նախապատրաստվելն է: Այստեղից էլ Իրանի կողմից Ռուսաստանից (ՀՕՊ համակարգեր) և Չինաստանից (նոր ինքնաթիռներ) նոր ռազմական գնումների մասին հաղորդագրությունները: Այս համատեքստում ես չեմ կարծում, որ Իրանը կարող է կոշտ գործողություններ ձեռնարկել Հարավային Կովկասում, այդ թվում՝ TRIPP-ը կանգնեցնելու համար:
Բացի այդ, իրանցիները հասկանում են, որ առայժմ ստորագրվել է միայն մտադրությունների հուշագիր և հռչակագիր: Ոչ մի իրական գործողություն դեռևս տեղի չի ունենում: Ամերիկացիները չեն հայտնվել Սյունիքում (Հայաստանի հարավային մարզը, որը սահմանակից է Իրանին – խմբ.), և հայ-ամերիկյան ընկերությունը դեռ գրանցված չէ: Կարծում եմ, Իրանը կսպասի, որպեսզի հասկանա, թե կոնկրետ ինչ ամերիկացիներ և ինչ նպատակներով կհայտնվեն Սյունիքում:
VERELQ: Ինչպե՞ս եք գնահատում Հայաստանի ԱԳՆ-ի ջանքերը՝ «վնասի վերահսկման» ուղղությամբ: Արդյոք այս ջանքերը որևէ արդյունք տալի՞ս են:
Բենիամին Պողոսյան: Դժվար է ասել: Ես չգիտեմ, թե իրանցիները և ռուսները որքանով էին տեղեկացված մինչև օգոստոսի 8-ը պատրաստվող փաստաթղթերի մասին: Մենք գիտենք, որ Վաշինգտոնում բնակվող ադրբեջանցի լրագրողը դեռ օգոստոսի սկզբին արդեն արտահոսք էր տվել Հայաստանի, Ադրբեջանի և ԱՄՆ-ի ղեկավարների գագաթնաժողովի, ինչպես նաև առաջիկա փաստաթղթերի մասին: Եթե Հայաստանը Իրանին և Ռուսաստանին տեղեկացրել է ԱՄՆ-ի առաջարկի և Վաշինգտոնի հռչակագրի վրա աշխատանքների մասին միայն հուլիսի վերջին կամ օգոստոսի սկզբին, ապա դժվար թե կարելի լինի խոսել «վնասի վերահսկման» նորմալ աշխատանքի մասին մինչև օգոստոսի 8-ը:
Սակայն օգոստոսի 8-ից հետո մենք տեսանք, որ Հայաստանի վարչապետը բազմաթիվ ղեկավարների հետ է զրուցել, այդ թվում՝ առաջիններից մեկը Ռուսաստանի նախագահի հետ զանգն էր: Այնուհետև զրույցներ եղան Փեզեշքյանի և այլ ղեկավարների հետ, իսկ Հայաստանի արտաքին գործերի փոխնախարար Վահան Կոստանյանը օգոստոսի 11-ին Իրանում էր:
VERELQ: Ռուսաստանի դեպքում ևս եղել են նման շփումներ և մինչև հիմա դրանք շարունակվում են:
Բենիամին Պողոսյան: Այո, եղել է զրույց Արմեն Գրիգորյանի և Սերգեյ Շոյգուի միջև: Այսինքն, օգոստոսի 8-ից հետո կառավարությունը որոշակի քայլեր է ձեռնարկել իրավիճակը վերահսկելու համար: Եթե խոսենք Ռուսաստանի մասին, ապա այստեղ պետք է հասկանալ, որ օգոստոսի 8-ին հանդիպում էր Վաշինգտոնում, իսկ 15-ին՝ Ալյասկայում, Ռուսաստանի և ԱՄՆ-ի ղեկավարների մակարդակով: Ռուսաստանն ու ԱՄՆ-ն ավելի գլոբալ հարցեր ունեն, քան միայն Հարավային Կովկասը: Հավանաբար Ռուսաստանի ղեկավարությունը որոշել է, որ TRIPP-ի կոշտ քննադատությունը Թրամփի հետ հանդիպումից մի քանի օր առաջ ամենաճիշտ քայլը չէր:
Բայց ռազմավարական առումով Հարավային Կովկասը Ռուսաստանի համար շատ ավելի կարևոր է, քան ԱՄՆ-ի, որի համար այն երկրորդական տարածաշրջան է: Ռուսաստանի համար սա նախկին Խորհրդային Միության տարածք է, որտեղ նա միշտ հայտարարել է իր շահերի մասին: Ուստի երկարաժամկետ հեռանկարում ռուսները դժվար թե ուրախանան, որ ԵԱՏՄ տարածքում կհայտնվի ամերիկյան ընկերություն՝ անհասկանալի լիազորություններով, հնարավոր է՝ 99 տարով:
Սակայն առայժմ TRIPP-ը ընդամենը հռչակագիր է, որը ստորագրվել է Վաշինգտոնում: Եվ, ինչպես պարզվեց, նախագահ Թրամփի համար դա «Ադրբեջանի և Ալբանիայի» միջև ստորագրված հռչակագիր է (նա շփոթեց Հայաստանը և Ալբանիան, խոսելով Ադրբեջանի հետ հակամարտության մասին), այլ ոչ թե Ադրբեջանի և Հայաստանի: Այնպես որ, առայժմ ոչինչ տեղի չի ունենում, և կարծում եմ՝ Ռուսաստանը նույնպես սպասում է:
Բայց ռազմավարական առումով, եթե այստեղ իսկապես հայտնվի այս ամերիկյան ընկերությունը, նույնիսկ եթե այն գրանցվի Հայաստանում և աշխատի հայկական օրենսդրության շրջանակներում, դա, անշուշտ, մինուս կլինի Ռուսաստանի համար: Սակայն կարծում եմ, որ Ռուսաստանը հասկանում է, որ առայժմ էական ջանքեր գործադրել այս ուղղությամբ չարժե: Դեռևս մենք խոսում ենք այն գործընթացների մասին, որոնք, հնարավոր է, կսկսվեն միայն 2026 թվականին: Ոչ ոք չգիտի, թե երբ իրականում ամերիկացիները կհայտնվեն այստեղ, երբ կգրանցվի ընկերությունը:
Ես չեմ բացառում, որ դա տեղի կունենա միայն Ադրբեջանի հետ Հայաստանի խաղաղության պայմանագրի ստորագրումից հետո կամ նույնիսկ Հայաստանում խորհրդարանական ընտրություններից հետո: Չէ՞ որ TRIPP-ը ընդամենը հռչակագիր է, այլ ոչ թե խորհրդարանի կողմից վավերացված պայմանագիր, որը նոր կառավարությունը պարտավոր կլինի կատարել: Սա իրավական ուժ չունեցող փաստաթուղթ է: Կա նաև մտադրությունների հուշագիր, բայց դա նույնպես ընդամենը հուշագիր է: Այնպես որ, եթե նոր կառավարություն լինի, նա կարող է հայտարարել, որ Վաշինգտոնի հռչակագիրն իր համար իրավական ուժ չունի:
Ուստի կարծում եմ, որ ամերիկացիները նույնպես կսպասեն Հայաստանում 2026 թվականի խորհրդարանական ընտրություններին: TRIPP-ի իրականացմանն ուղղված իրական քայլեր, եթե այն ընդհանրապես իրականություն դառնա, կձեռնարկվեն միայն ընտրություններից հետո, և միայն այն դեպքում, եթե ներկայիս իշխող կուսակցությունը հաղթի: Ռուսաստանը ունի առնվազն 8-9 ամիս՝ սպասելու և հասկանալու համար, թե այս ամենը ինչ է նշանակում:
